Dara iti Kambas ti Daniw

PARIKUT pay laeng ti daniw Iloko ti panagkurangna iti naidumduma a panagtugmok-panagtipkel ti realidad ti daniw ken ti realidad ti kinapudno. Parikut pay laeng ti daniw Iloko ti kinakisang ti karina a mangbalbaliw iti textura wenno dagiti textura ti Kailokuan. Kasta pay a parikut ni mannaniw iti Iloko ti kinakiting ken kinaimutna iti topiko, ti pannakaitalalina unay, pannakaibaludna iti topiko ni ayat, dagiti topiko ti rikna ken ti masansan a panangkalubna iti sirmata/siduduyyayat a kinapudno babaen ti kambas ti eskapismo. Ti daniw iti Iloko iti sapasap a panangsirig ket kas man itay puraw a tela, imakulada, napapudaw, ta dayta ti napintas a sirigen. No met dana daytoy, kasla nalinteg a desdes nga awan dagiti pikorna.
Iti panirigan ni kritiko a Horace, dua ti akem ti literatura, ti daniw nangruna. Dagitoy ti util ken ti dulce. Sakupen ti util no ania ti pakausaran ti daniw a kas ahente ti panagbalbaliw (catharsis) ket ti dulce sakupenna met ti pannakausar ti daniw kas pangyaw-awir wenno pangliwliwa, ti eskapismo nga elemento ti literatura. Kadagitoy dua a pakausaran ti literatura, agduaduatayo no nakaunegen ti daniw Iloko iti wangawangan ti utilisismo.
Apay nga amken ni mannaniw nga Ilokano a kitaen ken aramiden ti daniw Iloko a nabatekan iti dara, iti pitak, iti mansa, iti durngis? Ngamin ta ti orientasion ti daniwtayo adda pay laeng iti kain ti eskapismo ket karkardayo pay iti ruangan ti utilisismo. Iti eskapismo wenno agtaltalapuagaw, agliblibas a klase ti literatura, addatayo iti lubong ti bed of roses a makunkuna, iti lubong ti and they live happily ever after. Dagitoy puraw ken plansado a pagrikrikusan ti adu pay laeng a daniw iti Iloko iti agdama didanto palubosan ti ilulung-aw ti kurditan a pagtangtangsittayo a rumangrangpaya iti kasta unay. Dagitoy rikna ti ayat, rugi ti ayat, ipapatay ti ayat, sainnek ti ayat, ayat ti ayat, lingedanda dagiti pudno a kari para iti daniw ti Iloko. Lingedanda ti textura ti kinapudno iti saklot ti kina-Ilokano ken ti Kailokuan nga ipiltaktayo koma, iruartayo babaen ti daniw Iloko.
Ta ania ngamin ti textura ti dandaniwentayo a Kailokuan wenno sapasap a pagilian iti agdama a rumuar koma babaen ti daniw Iloko? Awan kadi dagiti parikut malaksid iti ayat wenno dagiti nainsentimentuan a rikna, kas iti puraw, imakulada a kambas? Awan kadi ti adu ken sapasap a pakabuongan ti ulo a paruarentayo iti kasta mapasamak ti pannakapurga ti sosiodadtayo kadagiti amoeba, bakteria ken mikrobio ti biag? Ni mannaniw iti Iloko kas kadi iti sibubusal a kabalio iti lansangan ti rikna, kas maysa nga agdaliasat iti usok ti eskapismo a tignay ket dinan makita ti aglawlaw no di ketdi ti sangona laeng?
Kinapudnona, nakersang kas iti ragingragingan a bato dagiti parikut iti sapasap a Kailokuan a rebbengna nga amirisentayo, datayo a mannaniw. Datayo nga appoko ni Bukaneg, ditay ipagarup ngem nagkaadu ti pagteng a makasapul iti pitakpitak a panangsirig, iti namansaan a panangimutektek, iti daradara a panangnagan ken nainriperan a panangbuniag kadagitoy a realidad iti kambas ti daniw. Ta agbalin laeng ni mannaniw a napudno iti realidad ti realidad a dandaniwenna no ipiltakna dagiti agsasamusam a parikut iti lugartayo, iti sapasapap a Kailokuan ken sadino pay a nakaipalaisan ni Ilokano. Ipiltaktayo dagitoy a ditay ketdi ilemmeng, ta iti proseso ti pannakairakurakda, mabalin a mapasamak ti social cleansing wenno social expurgation — ti pannakapatakias dagiti marmarna iti gimongtayo. Catharsis ti awag ni Aristotle iti daytoy. Mapasamak laeng ti exorsismo dagiti parikut no iruartayo dagitoy ngem ti ibaultayo tapno maullomda ket ad-adda a lungsotenda dagiti pamuon ti pulitayo.
Kas cell site ti puli ni mannaniw iti Iloko. Adda iti tapaw ti bantay ti panangsirig ket sadiay makitana dagiti siduduyyayat a kinapudno. Ngarud dagitoy ti ramen ti “text messagena”, ti mensahena, ti diskurso ti daniwna nga ibrodkasna iti aglawlawna. Ahente ti panagbalbaliw a di ketdi ti panaglaeg, maysa nga edukador dagiti kari, manursuro kadagiti sensibilidad ken pastor kadagiti natarnaw nga ubbog ti biag.
Iti agdama, kasano ti panagballigi ni mannaniw iti Iloko a kas cell site ti puli wenno kas exorsista dagiti mangmangkik ti puli? Iti daytoy a panagadal sumagmamano kadagiti kontemporario a daniw iti Iloko ti pagadalantayo. Awan koma ti panangpabasolyo itoy numo iti biang wenno panaglikig iti pannakapili dagitoy a daniw agsipud ta pinagpilik ti adingek nga adda iti haiskul manipud iti koleksionna iti Bannawag.
Walo dagitoy, dandaniwda a naipablaak idi 1995 ken 1997. Dagitoy ti Kasano, Ayatko? ni Eldorado E. Licos (Bannawag, Sept. 18, 1995), Kadagiti Malem a Panagmaymaysa ni Francisco T. Ponce (Bannawag, Marso 31, 1997), Biahe: Currimao, Laoag ni Oswald Valente (Bannawag, Marso 17, 1997), Utek-kappi ni Gregorio T. Amano (Bannawag, Hunio 9, 1997), Maawatannak Koma ni Cecilio T. Teñoso (Bannawag, Mayo 12, 1997), Apo Lung-aw, Apo Lung-aw ni Aurelio S. Agcaoili (Bannawag, Abril 7, 1997), Kanta ti Pusok ni Feliciano Martin T. Rochina (Bannawag, Agosto 25, 1997) ken Lipatennakon, Leonora ni Cristino Inay, Sr. (Bannawag, Pebrero 24, 1997).
Ti daniw ni Feliciano Martin T. Rochina a Kanta ‘Toy Pusok ti kunatayo a parody wenno panangipadron kadagiti binnatogna iti popular a kantatayo nga Ilokano. Kuna ni Rochina:

’Toy kantak imdengam man
Lugar sadin ti yan — Saudi, Hongkong, Taiwan?
Lugar sadino man — disierto, kaniebean, taaw
Nalawa a balay nga inka dalusan?
Aw-awagak ’ta naganmo — inang, amang, manang.
Ngem, ay, awanka ditoy denna, apay?
Ket agkantaak latta uray sadin ti ayan
No malagipka, pusok masmasnaayan.

Ibosesan daytoy a parody ti Pamulinawen ni Ilokano nga adda kabagianna iti abrod, itakderan daytoy ti persona ti sennaay nga imbati ti awag ti panagsapul iti abrod. Kas iti Pamulinawen, simple dagiti balikas ngem adda kumalimbatog iti kaunggan nga ulpit ti panagginnadayo a pasingdaten ti pannakausar ti naimpuonan a kanta. Daniw daytoy ti iliw dagiti sennaay gapu iti pannakaiwaraiwi ni Ilokano iti uppat a suli ti lubong. Adu ti inikkat ni Rochina, sinaludsodna pay ketdi no apay, ket daytoy maymaysa a saludsod ti nagbalin a tulang ti daniwna.
Apay ngamin? Daytoy a resonance wenno pannakikaysa ti rikna ken emosiontayo a mangbasa ti mangriribuk met unay kadatayo. Apay nga addda dagiti mail-iliw, pusona ti masmasnaayan? Awan imbati ti daniw ni Rochina no di ti dakkel a pannakaburibor no ania ti sungbat dayta nga apay? Nupay adu ti aginlalaing a nangsungbat no apay a ni Ilokano “nagbalinen a pagilian a ti beddengna narigat nga itudo” (kas kinuna ni JC Tuvera), mabalin a temporario a sungbatantayo a ti kinakisang ti kari ti Kailokuan ti maysa a makagapu, gapu iti rigat, gapu iti saan a makapnek a “pannakipagili” iti pagilian a binalayan ti korupsion ken kinaawan namnama? Mabalin met a kunaentayo iti Arianismo a panirigan a natural a “kolonisador” ni Ilokano, maysa a kayumanggi a bersion dagiti taga-Europa ket birokenna latta dagiti daga a “sakupenna.” Ania man a kagagapu, makatibnag a daniw ti daniw ni Rochina ta saludsodenna no ania dagita a gapu, dagita ti sukisokentayo ket ipiltaktayo kas dara iti kambas ti daniw Iloko.
Sabali met nga iliw ti pagmamauyongan ti daniw ni Francisco T. Ponce a napauluan iti Kadagiti Malem a Panagmaymaysa. Kastoy ti panagtaray ti daniw ni Ponce:

Umagibas latta dagiti kalmanta, Flordeliza
Kadagiti malem a panagmaymaysak
Kunak no malipatak ti aminta
Ta naundayen a panawen ti kaawanmo iti sibay
Ngem adtoyak, Flordeliza
Mariknak latta dagiti apros dagiti malem
Ayamuom ti arakup dagiti darikmat.

Madukal iti daniw ni Ponce ti maysa a persona a di makalipat iti kalman. Saan pay a nabugiaw daytoy a persona dagiti dukaw ti napalabasna, dagiti an-anito ti kari ken mangmangkik ti pampanunotna ket saan pay laeng a sisasagana a mangsango iti realidad ti agdama. Masapul daytoy a persona ti gulgol, maysa a panagpaniang dagiti rikna tapno mapaamo daytoy a persona dagiti dukaw ti emosion a sumursurot kenkuana. Igibus ni Ponce ti monologo ti personana iti kastoy:

Adayon ti lubong a nagbaetanta
Kasano ita a malipatanka?

Agduaduatayo no makaaon pay daytoy persona a pinagsarita ni Ponce iti daniwna iti gungugong ti kalman. Daniw ti kanamartir daytoy kastoy a daniw. Nabayagen nga arketipo ti daniw Iloko daytoy marigrigatan a persona, agiturtured, aglulua. Panawenen nga idiantayo ti mangparnuay kadagiti persona kadagiti daniwtayo nga awan sabali nga akemda no di ti mangikadakkel kadagiti leddaang ken melodramatiko a panagam-ammangawda ta iti daytoy a panawen dinto dumur-as ti daniw babaen dagitoy “binabai” nga aweng ti literatura.
Adda kayat nga ipalung-aw ni Dr. Aurelio S. Agcaoili iti daniwna nga Apo Lung-aw, Apo Lung-aw. Kastoy ti daniw ni Apo Agcaoili:

1. Sariugma ni Tatang
(Ket agparang ni Lung-aw
Iti nakusel a grasia
Ti mayimot a pangaldaw!

No maminsan met
Mailaok
Kadagiti mataog nga ayat
Idiaya dagiti kosinero
Dagiti sagrado a batibat)

2. Araraw ni Nana Ubing
Apo Lung-aw, Apo Lung-aw
Taklinmi kadagiti naibandehado a ranggas
Yadayonakam, Apo
Iti grasia dagiti rapas

Bay-am nga agatangkam kenka
Iti agpatnag, Apo Lung-aw
Yayabminto iti espiritu ti bunar
Soldado ti gawed, bua, mamaen ken andingay
Yayabminto dagiti litania ti niniogan
Ken ’tay indulhensia ti di pannangan
Ayabanminto dagiti bulding
Ken pilay ken bulsek ken sul-ot
Yayabminto pay ti pinatupat a kinatakrot

3. Un-unnoy ni Ina Baket
Dika kadi agpapauyo, O Apomi a Lung-aw
Dimo kadi liplipatan ti inyatangmi a sennaay.

Di maiwaksi ti persona a pinarnuay ni Agcaoili ti puon ti folklore a kas obhetibo a nakaadawan ti personalidad ni Apo Lung-aw. Siasinno ngamin ni Apo Lung-aw?
Maanninaw a dios ni Apo Lung-aw, dios nga agparang ken tumaud iti sango ti panangimut iti bagi wenno iti sango ti ayat. Isu ket dios ditoy, mabalin met a dios a pinarnuay ti mannaniw gapu ta kayatna a pagtaklinan gapu ta adda dagiti manglimlimo nga elemento (kosinero dagiti sagrado a batibat, rapas, naibandehado a ranggas). Kasta pay nga adda tallo nga agbibiag iti daniw: ti persona, ti ikit ti persona ken ti lolana. Maestablisartayo met nga agatang dagitoy iti man literal ken semiotikal a panangipapan. Ita, no ni Apo Lung-aw ket maysa a dios ti pannangan, dios a salakan ti panangranggas iti literal a panangipapan, asino iti simbolikal a panangipapan? Politiko? Baknang? Wenno santo?
Kas master iti daniw, nayanak kasanguanan ti panawenna, gamulado ni Agcaoili ti arte ti diskurso ti daniw “a mangibaga iti dina ibagbaga ken ti di mangibaga iti ibagbagana.” Ditoy a sinirotna babaen ti gramatikal a konstruksion ti kinakersang ti daniwna a no denggem uraymo la marikna ti bisin, ti grasia manipud kadagiti naranggas, ti kinaduplikado ti biag (sagrado a batibat, naibandehado a ranggas, indulhensia ti di pannangan, pinatupat a kinatakrot).
Ti di maiwaksi iti daniw ni Agcaoili ti dina pannakalipat iti puon ti kultura a nangadawanna iti paragpag ti daniwna. Aggungunay ditoy dagiti elemento ti inuugma kas iti panagatang, ti patupat, ti gawed, ti bua, mamaen. Dagitoy a metapora napag-otda manipud iti lugarda iti psychetayo ket nausarda iti nabileg a social commentary. Narikut ngem napnuan bileg dagiti imagery ni Agcaoili ket agtungpal ti daniwna a “pagbalayan ti adu a pannakaawat.” Tayegtegenna ti mabisin a rikna, sumarut kadagiti urat ti sangit ti mabisin nga emosion ket agtarus daytoy iti utek ti panangidaton.
Manen, saluduantayo ni mannaniw gapu ta pinaneknekanna manen ti naisangayan ken natan-ok a pedestal a lugarna iti literaturatayo.
No kasano a sawenna nga ay-ayatenna ti maysa nga imnas, dayta met ti parikut ti persona iti daniw ni Eldorado E. Licos, ti Kasano, Ayatko? Kastoy ti panagannayasna:

Kasano a sawek kenka nga ay-ayatenka
Idinto a diak maibagasan ti kaipapanan ni ayat
Saludsodek kadi iti tunggal kirmay
Sangaribu a bituen
Ken iti lamiis ti pul-oy ti kalgaw
Wenno allingagek anasaas ti nalinak a baybay
Ken unnoy ti kanta ditoy pusok?

O imnas, kasano nga ibagak nga ay-ayatenka?
No iti likudan dagitoy
Diak masarakan ti umno a balikas
A kaipapanan ni ayat
Yegko kadi kenka ti ayamuom dagiti sabong
Iti nalinnaaw a sinamar dagiti agsapa?
Wenno idayyengko kenka sam-it ti kanta
Kadagiti mailibay a rabii?
Kasano, ayatko, kasano?

Ania ketdin daytoy a persona iti daniw ni Licos ta iti unos ti panagbiagna, dina man la, aya, naammuan no ania ti ayat ket agdudua unay itoy. Saludsodennna ngata pay iti kirmay dagiti bituen? Ay ket nagromantiko man dayta. Wenno urayenna ti kalgaw ta ibuksilanna kenkuana ti kaipapanan ni ayat? Adu unay ti pantasia ti persona a pinagsarita ni Licos ket dayta ti parikut dayta a persona. Napnuan iti romantiko a pamuspusan nga agtalinaed a romantiko a panagar-arapaap. Kadagitoy a panawen, apay ngata pay laeng a masapul daytoy a persona ti rinibu a bituen a mangsaksi iti pannakaul-ulawna iti nagan ni ayat? Apay a masapulna ti anasaas ti nalinak a baybay a mangbayabay iti dilana? Ngem balikas ti romantisismo a mannaniw dagitoy ket nalaing a romantiko a mannaniw ni Licos. Ngem manen, kunaentayo a saan met ngatan a dakes nga idiantayon dagiti romantiko a daniw, ti mangparnuay kadagiti persona nga awan sabali nga akemda no di ti mangibulbullagaw kadagiti mabulbullagaw a pusoda a binalayan dagiti romantiko nga ar-arapaap.
Utek-kappi, kuna met ni Dean Gregorio T. Amano iti daniwna. Nauneg ti kabubugasna nupay simple ti pannakayablatna. Pinarnuay ditoy ni Amano ti persona a nagburak iti ramana a salamagi ken ti kaadu ti naala daytoy a kappi. Ngem uray bassit ken awan kalub ti timba a nagikkanna, awan ti nakalibas a kappi. Apay met? Kastoy ti daniw ni Amano:

Ta kasano ket no adda makadanon ngarab timba,
Dagusen a guyoden, ipababa ti dadduma
Pilit maalus-os, sumublatto manen ti maysa
Kaskasdi maguyod, pagtitinnulonganda nga ipababa.

Ne, kitaentay dagiti kappi, aya. No lumung-aw ti maysa, guyodenda met ita. Ituloytayo:
Nakapamitlo, nakapamimpat nga innak nagburak
Kaasi ti apo, nagtultuloy kaadut’ kappi a naalak
Inkaaduk ngarud rineppet, inkalawak ti ramak
Ket manggapu metten a sumayaat ti nailet nga aangsak.

Nagdinamag iti barangaymi kaadut’ kappi a maal-alak
Kasta met ti sangkabassit a kuarta a naglakuak
Iti saan nga agkabayag, adda abiso innak naawat
Nasken kan a bayadak ti paset nagsaadan ti ramak.

Talaga a dagiti kappi, aya. Wenno dagiti Filipino, aya. Gapu ta lumung-awen ti tao, umayen dagiti mangguyod kenkuana a mangipababa. Utek-kappi a talaga.
Nagballigi ni Amano a nangiparang iti paralelismo dagiti kappi ken ti kinapudnotayo kas maysa a puli. Kas sarindaniw, maibagay ti kinasimple ti lengguahena ket maraprosa pay ketdi. Nagballigi met ni Amano a mangtibnag iti pamanunotantayo maipanggep no ania ti kagagapu dayta a kababalin ken no kasano nga agasantayo daytoy a kimmapet a sansannuong kadatayo. Dayta man ti daniwentayo.
Nagimnas a pannakasulisog, dayta met ti topiko ti daniw ni Oswald Valente iti daniwna a Biahe: Currimao-Laoag. Kastoy ti dadduma a pakabuklan ti daniw ni Valente kalpasan nga agtugaw ti maysa a nalapsat a dayag iti abay ti persona:

Agarapaapka: ket dimo maliklikan
A rumtab ti kigaw nga essem ita kaunggam
No makaabaymo ti eva iti mini-bus

A para-Laoag: ket dumikar ti naimut a rugsom
Libasem no kua a parukiban ti puon ti sulisog
Ti imnas a nagliway a nangitangep

Iti singin a sanga a purked ti langit
Ti deriang a palda a debutones
Adda ipasimudaagna, wen agkuy-os ti riknam.

Naimnas man ti panangidaniw ni Valente iti maysa a sikolohikal a ramen ti biag; ti essem ti gartem, ti pugso ti rugso. Nupay animalistiko daytoy a rikna iti kababaan nga agpang, inan-anat ni Valente ti nakisarita iti persona, inyablatanna kadagiti imahen ti sexualidad a mamagkuy-os kadagiti siriridep a gartem dayta a persona.
Awanantayo iti karbengan a mangpabasol iti daytoy a persona a kasarsarita ni Valente iti daniw no di ket bay-antayo daytoy nga agrugso ta relatibistiko dayta a panirigan ket addaantayo amin iti karbengan iti dayta. Addaan man met daytoy a persona iti dua a pagpilian a kas met laeng kadatayo: ti mangyaw-awir kadagiti naimnas a pannakasulisog ket palubosanna ti riknana nga agwayaway iti ngednged ti kinasam-it daytoy wenno ti itangepna ti riang ti panunotna tapno di makastrek dagiti kasta nga idea. Nupay kasta, sabali koman ti daniw no rinikpan ti persona ti riang ti panunotna apaman nga immabay ti Eva kenkuana iti mini-bus.
Ngem adda panagsubli iti ikub ti babawi para iti daytoy a persona:

Ay mapawingiwingka: namaysaannaka ti awis ti basol
Maduktalam: naiwagatmo ti ngednged ti tulbek
Ket patiem: pudpoden a karaang ti impierno a ragsak!

Maitugotan ditoy ti panangipasurot ti mannaniw kenkuana daytoy a persona nupay ditayo kunaen a ni mannaniw ti met laeng bagina ti dandaniwenna ta agbalin daytoy nga imbalido a piesa ti literatura no kasta ti mapasamak. Kas Sunday school teacher, impasurot ni mannaniw ti persona kenkuana met laeng ket inikkanna iti lugar ti panagbabawi daytoy a persona. Ti ngarud “kaganasan” a makidag a teoria ti interpretasion iti kastoy a nagbanagan ti daniw ket kastoy: kas iti agbiahe a rikna ti daniw, no adda ilulugan ken panagganas, adda met ibabannayat, panagsardeng ken ididissaag dayta a rikna. Ganasen dayta a rikna ti aglugan, agdaliasat dayta a rikna a kas pasahero (saan ketdi a kas pasahero ti rikna), ket ngarud agganas (iti iluluganna!), ket inton dumsaag, imbaaston ti imnas ti panaglugan. Anian a pintas ti daniw ni Valente iti kasta a panangsirig! Ken maysa pay—pudno a lugar ti Currimao ken Laoag ngem dakkel ti suhestion ti “panag-Laoag” wenno panaglawag ti nakullaapan a rikna apaman a madanon ti bus ti destinasionna.
No adda dagiti daniw iti Iloko a mangitakder iti libidinismo, maysa ti Biahe: Currimao-Laoag kadagiti kasamayan kadagitoy.
Agpakpakawan, agkomkompesar iti babakna, dayta met ti diskurso ti persona iti daniw ni Cecilio T. Teñoso a napauluan iti Maawatannak Koma. Adtoy ti daniw ni Teñoso:

Agul-ulbodak no paglibakak
A diak naawis a nagayat sabali a dayag
Bayat yaadayom kaawanmo iti dennak

Ammok a nasaktanka
Ammok a kaguranak
Ammok a maawatannakto kalpasanna.

Ngem saanka a madanagan, ayatko
Siksika laeng pudpudno nga ipatpategko
Panangliputko kenka saanton a maulit

Ammok nga agpatingga, agngudonto
Panagibtur ken panagur-urayko
Iti panagsublim iti sidongko.

Umuna unay, awan a pulos ti inaramid ti mannaniw a pamuspusan tapno agbalin nga artistiko a parnuay daytoy a piesa; awanan iti elemento ti daniw, uray maysa la koma nga anninaw ti balikas ket awan naiparang, ngarud, adda panagduadua ti siasinno man a kritiko ti literatura no rebbengna a kunaen a daniw daytoy wenno parte ti literatura malaksid iti pannakaurnosna kadagiti stanza. Rebbengna koma a maawatan ni mannaniw nga Ilokano iti agdama a ti maysa a daniw addaan elemento tapno balido ti pannakapresiona kas daniw. Nupay kasta, gapu ta impablaak ti Bannawag a kas daniw, tratarentayo a kas daniw.
Kasla makisarsarita laeng ti persona iti ay-ayatenna. Parikut ti persona ti panangliputna iti ay-ayatenna ket ipudpudnona daytoy ken lamlamiongenna pay ketdi ti ipatpategna, kas kadagiti bolero a dadduma. Madukal pay ketdi a kasla pagrasonna ti kaawan ti ay-ayatenna iti sidongna tapno makaaramid iti maikanniwas. Iti baet ti panagibtur ken panagur-uray (manen ti kinasentimentalismo!) adda namnama ti persona nga agngudonto daytoy. Gapu ta ayat latta ti to-
pikona, ilungalongmi nga idiantayo koman dagiti kastoy a daniw ta mabalinen a kunaen nga argumentum ad nauseam dagitoy, dagiti makauma a proposision. Kas nabayagen a mannurat, ammomi a kabaelan ni mannaniw ti mangpataud kadagiti piesa ti arte a nabakbaked ngem iti daytoy a daniwna.
Nalaus met ti kinamartir ti persona ni Cristino I. Inay iti daniwna a Lipatennakon, Leonora. Kastoy ti pagannayasanna:

ditoy lubongko a paggargarawak
a narehasan nagsasamusam a rigat
bay-annakon a sagsagen ti lunod
iti di maliklikan nga uged ti tapok
ket lipatek metten ti payapay
ti agrakayan a kutibeng
tapno maitanemen ti kaipapanan
’di sinangalta a dayyeng
iti sirok dagiti bituen
iti kapanagan ti quilquiling…
o, leonora, bay-annakon iti barukong
ti ulimek a mangpasungad maudi a pitik
ta saankon a makita dagiti bituen
iti ikub panurnorek a panawen…
ngem adtoyen ti panaglaylay
ti asug dagiti darikmat
dagiti agpasag a malem
ngem iti kaano man, leonora
saanakto nga agsangit
nupay maysaakto laengen a kalman.

Pinarnuay ditoy ni Inay ti maysa a persona a mabalin a dandanin lumnek ti initna, agmaymaysa a mangitured iti rigat, sagsagen ti biag, lipatenna pay ketdin ti dayyeng ti ayat gapu ta awanen ni Leonorana. Iti baet amin dagitoy, dina ipalubos nga agsangit, kasla maysa a nakarit a persona a mangitured iti amin a di mamki. Nupay kasta, nakisang ti pannagdayaw daytoy a persona iti bagina gapu iti dina pananglipat iti kalman, ti panangipalubosna iti bagina nga ay-ayamen ti panawen gapu ta dina kayat nga itabon ti lagipna iti babai a ninagananna iti Leonora. Nupay kasta, adda tangken daytoy a daniw iti udina a mangiduma met laeng kadaytoy kadagiti madaripespes iti lua ken madigdigos iti panagsangsangit a daniw Iloko.
Kas panangyababa iti daytoy a diskusion, agsublitayo iti saludsod: Nagballigi kadin ni kontemporario a mannaniw iti Iloko a nagakem kas brodkaster ti puli wenno exorsista dagiti malignotayo? No alaentayo dagiti nagadalantayo a daniw, basbassit kadagitoy ti nangtratar iti napnuan mureng a kinapudno, ti nangpadara kadagiti plumada, ti nakapudno a nangipinta iti maysa wenno dua a parikut ti Kailokuan ken iti sapasap a pagilian.
Ngarud ti daniw kasapulanna ti redireksion, ti baro nga urat ti daniw a pagwayawayan ti daradara a rebolusionna. Ni mannaniw nga Ilokano addaan koma iti mata a nangnangruna ngem iti rikna tapno mariparna dagiti daradara a parikut. Wenno kumita koma iti ruarna imbes nga iti unegna; iti aglawlawna saan ketdi nga iti kaungganna. Kasta met a masapultayo ti napinget a kritisismo, ti pannakapresio dagiti kontemporario a daniw Iloko tapno makitatayo no adda dinur-asanna wenno awan. Mainugot iti daytoy, saan koma nga agbalin nga arsagid ni mannaniw nga Ilokano ta amin a kritisismo ket panangkarit iti kabaelan ni mannurat a “mangrimbaw” iti makitkita ti maysa a kritiko.
Mangnamnamakami ngarud a dagiti mannaniw nga appoko ni Bukaneg maigiyada koma iti dayta nawaras ken komprehensibo a panangdaniw kadagiti milat ken pitak ti realidadtayo. Amin a literatura aglabasda iti dayta a panawen, ti panawen ti realismo. Dimtengen dayta a panawen kadatayo. Dayta ti dara iti kambas ti daniw Iloko.


Naipablaak iti RIMAT, Agosto 2004.