Ania, Multaenda ti Agsao iti Iloko?

Sarilaysay ni Joel B. Manuel



Maysa a maestro a Briton ti nadutokan a kas empleado iti British Council iti Manila. Maysa a bigat, ininterviewna ti maysa nga Ilokano nga instructor iti MMSU nga agapaplay a mapan agbasa idiay London. Tapno nalawlawag, iyulogtayo iti Iloko ti patanganda:

“Kasano koma a saanmo nga ammo ti agsurat ken agbasa iti Iloko ket dayta ti nakayanakam a pagsasao?” sinaludsod ti Briton. “Saanko a maawatan no apay a nagbalin a kasta”

“Sir, ditoy Filipinas, saanda nga isursuro ti Ilokano iti eskuelaan.”
“Ania ngarud ti lenguahe a maiyad-adal?”
“Filipino ken Ingles, sir.”
“Di met aya dialekto ti Filipino dayta Ilokano?”
“Sabali a pagsasao dayta Filipino sir ata, isu dayta Tagalog. Isu ti insursuroda.”
“Matikawak! Apay a Tagalog ti insursuroda kenka ket saan met nga isu ti nakayanakam a pagsasao? Ibagam met nga Iloko.”
“Sir, ket isu met ti mapaspasamak. Iparitda pay ti agsarita iti Iloko a ta multaendakami idi. English ken Tagalog latta a ti ipausarda kadakami.”
“Talaga a diak maawatan dagiti Filipino. Mano ti pattapattam a kaadu ti agsarsarita iti Iloko a pagsasaom?”
“Diak ammo ngem umabot siguro iti 10 a milion, sir. Sa dagiti dadduma a grupo iti Northern Luzon a ket ammoda latta met ti Ilokano. Mapan siguro a 14 a milion sir.”
“My God! 14 a milion a tattao ngem saan a maisursuro ti bukodda a pagsasao kadagiti eskuelaanda. I find it puzzling. You are a very unique people.”
“Sir, adda awagmi iti dayta. Only in the Philippines, kunami.”
“Aha, my goodness. Amang a dakdakkel ti populasion ti Ilokos ngem iti Portugal ket awan ti maisursuro a literacy iti bukodyo a pagsasao? Amang a dakdakkel ngem Belgium. Talaga diak latta maawatan. Kasano koma?”

Nakapanawen ti Ilokano ngem masmasdaawan unay ti Briton no apay nga iti Ilokos saan a maisursuro ti Iloko kadagiti eskuelaan. Binasana dagiti dokumento ken pakasaritaan ti lengguahe iti pagilian ket natakuatanna nga awan uray maysa a nakayanakan a pagsasao ti maisursuro kadagiti eskuelaan malaksid iti Tagalog a napagbalin a Filipino. Lallalo manen ti kigtotna idi maammuanna nga ad-adu pay dagiti Cebuano ngem dagiti Ilokano ket kaskasdi a Filipino ken English latta ti mayad-adal. Uray dagiti Ilonggo. Ita pampanunotenna: di ngata daytoy ti gapu ti kinababa ti performance dagiti Filipino kadagiti eskuelaan?
Mabagtit latta ket mabagtit dayta a Briton a mangpampanunot iti dayta. Ngem apay ngamin ta masikoran?

Wen, ata idiay Europa, amin a nasion a sakup ti European Union ket maisuro ti panagbasa ken panagsurat iti nakayanakan a pagsasao. Maisarunonto ti di nababbaba ngem dua a ganggannaet a pagsasao nga adalenda. Ngem nungka nga umuna ti ganggannaet a pagsasao nga adalenda. Ne, ita kunana, addan sa ket katok dagitoy a Pinoy.

Mawayaak laeng innakto man agpasiar idiay Ilokos, kinunana. Amano met a natinongdan no awatenda ti instructor iti MMSU kas eskolar wenno saan. Ngem dina pay la ibagbaga ti resultana. Paipasiar pay iti daytoy.
Inawaganna ti Ilokano nga instructor ket impakaammona a mapan agpasiar.

“You're always welcome,” kinuna met ni Saluyot. Adda pay ket Briton a bengngatnan ti muyot.
“Kayatko a kitaen dagiti eskuelaan,” imballaag ti Briton.

Nagrubbuaten ni Briton. Ngem kasanguannanna, a ket napan iti National Bookstore ta agbirok iti diksionario Iloko. Napan iti main branch daytoy idiay Araneta Center Cubao. Awan met nakitana nga Iloko dictionary. Sanamagan, kinudkodna ti kumalbon a lulonanna. Only in the Philippines, nalagipna ti Ilokano nga ininterbiona. Ngem makabirok la ketdi idiay Ilokos. Uray la no phrasebook iti Iloko.

Naglugan iti bus nga agpa-Ilokos. Naipatang ketdin a nakakatugaw iti tarabitab a baket a nakasunglass uray iti uneg ti bus. Tinina daytoy ti buokna iti amarilio, naka-shorts ken naka sapatos iti rubber uray awan met ipabuyana a pudawna.

“Hiy, ur an Amerikan, men?” inting-i ti tarabitab.
“British, if you please,” insungbat ti Briton. “And you are an Ilokana for sure?”
“Yis, yis, yo!” intag-ay pay ti tarabitab ti imana a nagadu ti galanggalangna. “Aym Dominga. Dominga Manarpaac pram Batac. “Plis to mit you…”
“I’m Mr. Dennis Chapman, British Council. How are you?”
“Ah, viry payn,” impasarak latta ni tarabitab. “Ar yu going to the Ilokos?”
“Yah. Do you have a magazine with you?” (Ita, iyulogtay ti saritaandan ta di agunget ni Apo Editor)
“Ay, sir ket adda a. Siak pay ti kunam?” inruar ni Dominga ti Remate. Adda pay naikuyog a Tiktik.
“Kayatko a sawen tay Iloko?” inreklamo ti Briton.
“Iloko? Apay agbasbasaak ket iti Ilokon? Nagbaduy!” impanen ni tarabitab ti kinatarabitabna. “Ammom, dakami nga Ilokano, klaskami itan. Apay ket agbasakami a met iti Filipino ken Inglis? Pagsasaomi, Ilokano sanakam pay pagbasaen iti Iloko. Huh, para kadagitay lallakay a kada babbaket.”
“Ngem adda magasinyo nga Ilokano?”
“Ay pakpakawan. Adda. Bannawag ti naganna. Ngem dakami a klas a tattao dimi basbasaen dayta. Para kadagiti dina ammo ti aginggles ken agtagalog dayta. Agbasakami a iti Liwayway.”

Nakudkod manen ti Briton ti pultakna. Only in the Philippines, inyisem ti unegna.

“No kasta dika agbasbasa iti Iloko?” dinamag laeng ti Briton.
“Awan, a. nagrigat a basaen dayta Ilokano. Dagitanto pay ubbing idiay. Ibagada a narigrigat a basaen ti Ilokano ngem Filipino ken Ingles. Awan, a ket pagsasao dita ag-aging dayta, Ilokano. Inton dumanonak didiay yanmi, awanen, tagalogendakton ata diak met sungbatan ti saludsodda no dida agtagalog.”
“Uray iti Kailokuan, agtagalogkanton?” kasla naltotan ti Briton.
“Wen a. Apay ibagada a nakaadalak no diak ammo ti agtagalog ken agingles? Aginglesak a.”

Saan la a ti pultaknan ti bimmudo ti Briton. Pati pay teltelnan. Matikaw a talaga kadagitoy a Pinoy. Daytoy a maysa nga Ilokana, inton makadanon idiay Ilokos, agtagalog pay laeng ket Ilokanodanton amin? Sana pay ibaga a narigrigat a basaen ti Ilokanona? Anian!
Only in the Philippines, nalagipna manen ti Ilokano a taga-Laoag a mangsabet kenkuana.
Segun iti nabasbasana ni Briton maipapan kadagiti Ilokano, ammona a mangrugi nga adda dagitoy iti Tarlac. Bininsirna kadagiti kalkalsada no adda karatula wenno road sign nga Ilokano koma. Awan met. Ala ket nagpaliiw latta. Pangasinan. La Union. Kailokuan ditan. Awan met pagilasinan a mabasana a kasta. Uray koma dagiti advertisement a nga adda Ilokona. Nagdadakkel dagiti billboard a puro English met ti adda a mabasa. Awan met latta ti Iloko. Ne ket no didiay Europa a ket no ana ti pagsasao iti lugar, isu ti maipan a pagsasao dagiti paskil kada advertisement.

Only in the Philippines, nakunana manen. Saan sa ket nga ammo dagitoy a Pinoy nga usaren ti bukodda a pagsasao a pakikinnaawatan, kinunkunana.

Kalpasan ti makautoy a biahe ken makautoy a kinatarabitab ti Ilokana a babai, nakadanonen ti Partas iti Laoag. Kas nabasbasanan, daytoy ti sentro Iloko. No kasta ngarud, ditoy ti maysa kadagiti sentro ti orihinal nga Iloko. No ikomparana iti English, daytoy ti pannaka-London ti Iloko. Makabirok ngarud ditoy ita iti diksionario nga Iloko, impasingked ti nakemna.
Apagbabana, nasaripatpatannan ti Ilokano a mangsabat kenkuana. Nakayaman pay. Ne, ta makangngeg met pay laeng iti Tagalog a sarita kadagiti pasahero iti terminal. Addadan iti Ilokos, apay ta nakatatagalogdan? Saanda ngata aya nga Ilokano dagitoy? Samman met a ta nagawidda met a kas iti dayta tarabitab a nakatugawanna.
Inawis ti Ilokano a mapanda mamigat.

“Ti pangipanam kaniak ket ti adda native nga Ilokano a resipena,” kinuna ti Briton.

Ti met Ilokano ita ti nangkudkod iti sellangna. Sadinno itan ti adda kastana a medio adda met klasena a restaurant? Awan malagipna. Awan a talaga no di dagiti pagpapanganan kadagiti terminal.

Hal-ot, insul-oyna. Apay ngamin awan ti de-klase a restaurant koma nga agiserbi iti imbaliktad, pinapaitan, dinengdeng, pinakbet? Aha, ipannan a siguro idiay Fort Ilocandia daytoy a Briton. Nabasbasana met idin nga adda kakasta a resipeda idiay. Ngem adayo met pay.
Mabisinakon, inreklamo ti Briton.

Naarakattot ti Ilokano. Pimmara iti traysikel. Nagpaitulodda iti maysa a pangpangan iti amianan ti Five Sister’s Emporium. Gasanggasaten, kinuna ti Ilokano. Inserreknan daytoy iti karinderia. Nagorder iti imbaliktad, dinengdeng, pinakbet sa dinardaraan.

“Wonderful!” indayaw ti Briton. Nangandan. Idi makapanagnda nagsaludsod no silulukaten ti paggatangan iti libro. Wen, kuna met ni Ilokano ata agalas otson.

Rimmuarda sada nagabagatan a nagpadaya. Ni Ilokanon ti nangiyabaday iti bag ti Briton. Simrekda iti Five Sister’s Emporium. Nagtarus ti Briton iti book section

“Adda Ilokano a diksionarioyo?” dinamagna iti saleslady
“Adda met sir. Ilocano-English dictionary.” Impakita ti saleslady ti diksionario a para estudiante.
“Adda nangnangngegko a Laconsay Dictionary iti Iloko? Awan ti kastayo?”
“Adda idi sir a ngem naibusen. Lima la a kopia ti innalami idi a ta awan met ti aggatang ngamin.”

Ania, mano ti populasion ti Laoag, limlima a diksionario iti Iloko ti nailako ditoy? Nakakakaskasdaaw, kinunana.

“Kitaenta man no ania nga Ilokano a publikasion ti adda?” kinuna ti Briton.
“Awan met a sir ta awan met ti marketmi,” kinuna ti aglako.
“Awan la ti lakoyo nga uray pocketbook, nobela nga Iloko?”
“Dagita a sir ti adda,” insungo ti tindera dagiti nataratar a nobela iti Tagalog. “Awan a sir ta di met gatangen dagiti tao no saan a Tagalog wenno Ingles.”

Nakudkod latta ti Briton ti ulona. Strange, strange, kinunana. My gooodness, why is this happening in the Philippines?
Ilokano dagiti tattao ngem Tagalog met ken English ti basbasaenda? How strange! Awan pulos Iloko. Strange!

“Inta man iti sabali,” kinunana iti Ilokano.
“Isu la isu, a, sir,” inreklamo ni Ilokano.
“Gumatangta ngarud iti dayta Bannawag a kuna tay nakaluganak.

Karaho, inngernger ti Ilokano iti bagina. Dina ammo ti paggatangan iti Bannawag ata di met agbasbasa ata dida met agbambannawag idiay balayda.
Impasarakna nga impan iti sikig ti Five Sisters’ emporium bareng adda Bannawag dita. Isu adda Bannawag dita iti baet dagiti periodiko. Ub-ubbaen ni John Lloyd Cruz ni Bea Alonzo.
Nagmulagat ti tomboy a tindera ta pusasaw met a tao ti gumatang iti Bannawagna. Basaenna ngata aya, kinunkunana.

Minulagatan ti Briton ti akkub. Nagmuregreg. Linukibna.

“Oh, my! Newsprint pay laeng ti magasinyo?”
“Isu ti nalaka, sir,” inrason ti Ilokano. No bookpaper di pay nanginnginan.”
“Wen, a. Saan a mapapintas ti kompania ti publikasionyo a ta dikay met aggatang ngamin.”
“Ket no nagrigat met a basaen ita, sir.”
“Ala, ibasam man kaniak uray maysa a parapo, laeng,” kinuna ti Briton iti Ilokano apaman a makunosna a palpalabsan.

Innala met ni Ilokano ti Bannawag. Nupay natarus ti panagbasana iti Ingles, uray la kasla nataldeng ti dilana a nangibasa iti kastoy manipud iti salaysay ni Apo Rudy Contillo:
“Dua nga an-nak la-eng, dung…dung-ngo. A-pa-man a ma-ba-sam day-toy a sa-lay-say, twelve ma-nen a ma-la-da-ga ti ma-i-pas-ngay i-ti Fi-li-pinas…”
“Apay, kaska la agbasbasa a grade I ket naglaingka iti Ingles? Ana ti Iloko dayta 12 ta twelve kunam met latta?
“Sangapulo ket dua, sir.”
“Ket sangapulo ket dua kunam koma ngarud, a.”
Kasla napalek ti Ilokano

Napandan iti hotel a pagdagusan ti Briton. Nagdigos ken nagsukat daytoy. Impagarup ni Ilokano no aginana daytoy ngem saan ta apaman a nakasukat, kinunana ti kastoy: “Inta man iti unibersidadyo ditoy. Naggraduaram kadi idi?”
“Dita MMSU met lang, sir. Mariano Marcos State University.”
“Mano ti populasion daytoy nga unibersidad?”
“Nasurok a sangapulo a ribu, sir. Isu ti kadakkelan ken kangatuan iti standard nga unibersidad ditoy a deppaar.”
“Wen. Kayatko a kasarita dagiti faculty ti Iloko Language dita.”
“Sir, ana a faculty ti Iloko language ti sarsaritaenyo?”
“Ket dagiti mangisursuro a iti Iloko Language ken Literature.”
“Sir, ket awan a ti kasta a departamentomi.”
Uray la bimmullad iti kasla singko a baria ti mata ti Briton.
“What? Kayatmo a sawen, awan ti kasta a departamento ti MMSU?”
“Awan, sir!”
“Strange! Strange! Ania ti adda a departamentona?”
“English a ken Filipino departments sir. English department ti ayanko”
Inraman itan a kinudkod ti Briton ti natundiris nga agongna. Pudoten pay ketdin.
“Dagiti ngarud dadduma a kolehio ditoy?”
“Awan pay iti MMSU, sir, adda ket kadagiti dadduman?” inkanayon ti Ilokano.
“My good God, where can you find a situation like this. Nakakakaasikayo nga Ilokano. Ultimo sentro ti Iloko awan. Awan pay ti Departamento ti lenguaheyo iti mismo a kadakkelan nga unibersidadyo. Awan pay publikasion nga Iloko a nobela kada daniw a ta dikay met agbasbasa gayam. Tagalog met ken English ti basbasaenyo.”
“Wen a ta didakam met pagbasaen iti Iloko kadagiti eskuelaanmi, sir,” inggulpak ni Ilokano.

“Dayta, dayta ti madi ditoyen. Inta man ngarud ita agbisita iti eskuelaanyo. Tay grammar schoolyo wenno high schoolyo.”
“Elementary ti awagmi, sir.”
“Isu dayta ti grammar school.”
Nagluganda iti traysikel a napan iti maysa nga eskuelaan elementaria iti Laoag. Ditay inagnagananen basta iti Laoag. Panakkelen daytoy nga eskuelaan elementaria.
Welcome to _________ Elementary School, kuna ti karatulana.
“Ania ti Iloko ti welcome?” sinaludsod ti Briton
“Ammok payen sir. Welkam a ngata.”
“Ang-angawennak. Awan la ti ammom nga Ilokonan a dimo bulbuloden ta saritami?”
Nagpanunot ti padatay a Saluyot. Idi kuan: “Dumanonkayo, Apo, siguro sir, mabalin.”
“Ket kasta koma ti nakaipan a dita? Apay ta welcome kunayo. Apay, kanayon nga adda umay a ganggannaet iti eskuelayo?”

Madi nakauni ti padatay a Saluyot.
Pinastrek ti guardia ida. Kastaunay tengaag dagiti manarimaan ti recessna nga ubbing. Simmabat ti prinsipal kadakuada.

“Ah, good morning, visitors…”

Ditan ti panagam-ammoda. Imbaga ti Ilokano a dati a pupil ti prinsipala idi isuna. Nagam-ammo met ti Briton ken ti prinsipala. Inyam-ammo ti prinsipala dagiti sangaili kadagiti agmermerienda a mangisursuro. Kunam pay ket aging-Inglesdan amin.

Maaayatan ti Briton. No mapanka idiay Britania ta bassit ti ammom nga Ingles, ay pulos a didaka makasarita iti lengguahem. Ngem ne, ditoy Filipinas, mayat. Awan metten ti mangngegna nga Iloko. English aminen. Aha, daytoy sa ti panangatiwan dagitoy a Pinoy, nakunana. A ngem dida met ammo ti agbasa iti nakayanakanda a pagsasao. Ay, kasano daytan?
Imbaga ti Briton a kayatna a kitaen dagiti klase kalpasan ti recess. Inyawis payen dagiti mamaestra ti panangaldawna.

Ti di ammo ti Briton, kinuniaan ti prinsipal dagiti mamaestrana ken ubbing:

“Laingenyo man ta bareng mangidonar daytoy Briton iti pound.”
Simreken dagiti ubbing kadagiti kuartoda idi aguni ti buzzer. Inturong metten ti prinsipala dagiti sangailida iti maysa kadagiti mamaestrana. Sa pimmanaw ta mapan biit kano iti district office. Science ti leksion ti klase.
“We took up the types of animal feet last time. What are they again? Sarah Faith?”
“Webbed feet ma’am!” kinuna ti maysa nga ubing.
“I don’t like that. Speak in a complete English sentence!”
“Webbed feet is one of the types of animal feet, ma’am.”
“Corrrrrrect! Any other else? Yes, Krishel Jane?”
“Tay, kua ma’am. Tay…mabalin ti agilokano?”
“Oh, no, no, no, no. You speak English. What is it?”
Makaringgoren ti klase. Agtantanamitim ni Krishel Jane. Mangmangngeg ti maestra ti kunkunana a “nagpisi” a ngem dina met idandaneng. Gapu ta di idandaneng ti maestra, ay ket nagdumog ti ubingen.
Agingga nga adda nangibaga iti “cleft feet” ket “Very good!” kuna ti maestra. Pinapalakpakanna pay. Sana kinuna: “You know now, Krishel Jane. Cleft feet.”

Nagwingiwing ti Briton. Binaw-inganna ti padatay a saluyot.
“Adda itantanamitim diay ubing itay. Ania ti ibagbagana?”
“Nagpisi, kunana, sir.
“Ania ti kayat a sawen ta nagpisi?”
“Isu met lang ita kuna ta maestra a ‘cleft feet’.”
“Kasta? Apay a di met idandaneng ti maestra itay ket husto met?”
“Ket no di met iyingles ta ubing, sir ket Ingles ti pangisuro ti siensia ditoy.”
“Ngem husto ta ubing. Ania kadi ti sursuruenda? Saan aya a siensia?” “Ket Ingles ngarud ti kayat ta maestra ita a panagsaritada.”
“Aha, ket saan aya a no agkikinnaawatanda la ketdi ket umanayen dayta. Apay pay la ta masapul ti English no makaumanay ti Iloko.”
“Ket maiparit ngarud ti agsarita iti Iloko, sir. Kitam, isu a nagsardengen ni Krishel Jane nga agsarita ata minulta ti class treasurerda itay imbalikasna ti “nagpisi.”
“Sobra, daytoy. Only in the Philippines, really. Inta man iti sabali a klase.”

Rimmuarda. Napanda met iti sabali a klase. Araling Panlipunan. Manarimaan ti panagcheck ti klase kadagiti quizzda. Maysa nga ubing ti mangrirriri iti maestrana gapu iti score daytoy.

“Ma’am, sa aytem 5 po, di po ba tama ang sagot ko?”
“Ikalima. Sabi dito: Ano ang tawag sa anyong lupa na pagitan ng dalawang bundok? Ano ba ang tamang sagot? Ang sagot diyan ay “lambak”. Lambak. Ano ang sagot mo?”
“Ma’am di ko naalala ang “lambak” Ang inilagay ko po dito ay “luek”
Nagnganga ti maestra. “Susmariahusep, saan mo kinuha ang salitang yan?”
“Ma’am. Naaalala ko yung sabi ng lolo ko noon. Yong lupang pagitan ng dalawang bundok ay “luek” daw. Di ba parehas din yung lambak at luek?
“Ma’am, Ilokano yon. Multahin natin siya!”
“Oo! Multahin, ma’am.”
“Tama! Multahin ninyo. Lambak, yan, hindi luek. Kung "valley" ang isinagot mo, tama rin. Pero saan mo kinuha yang luek na yan? May sinabi ba akong ganyan? Ngayon ko lang narinig yan, e. Babawasan ko pa ng isa ang iskor mo”
“Ma’am pag nakuha ko sana ito di nakuha ko lahat. Ngayon, di ko na nakuha, tama naman, bawasan nyo pa ng isa.” nagdumog ti ubing. Saanen a nagtagtagari.

Gapu ta naringgor pinailawlawag ti Briton iti Ilokano ti mapaspasamak. Uray la limmabaga ti Briton ket nadanogna pay ti angin. Insigida a rimmuar iti kuarto. Ammonan, ammonan ti mapaspasamak. Makapungtot. Anian a pungtotna.

Idi agsursor ti Briton, anian ta naipasabat dagiti karatula iti aglawlaw. “Speak English” kuna ti maysa. Naipaabay ti “Magsalita ng Filipino.” Ad-addan ti dukotna. Malpas laeng ti klase dagitoy a mamaestra ta kitaenna.

Napanda iti library. Agbirok manen dita iti babasaen nga Iloko. Adda dagiti pagiwarnak, adda magasin, adda Liwayway. Ngem awan Bannawag.
Gapu ta inlak-amda, namagusto a nakipangan. Agkakaimas a potahe a karkarne ti impasangoda. Ngem di makapangan ta pampanunotenna lattan ti diskriminasion iti daytoy nga eskuelaan. No kastoy amin nga eskuelaan, awanen, nalpasen ti Iloko.
Inummong ti prinsipala a kasangsangpetna manipud district office dagiti mamaestrana kalpasan ti pannangan.

“Ania ti makunayo, Mr. Chapman?”
“Magustuak ti eskuelayo. Ngem saan a gapu ta bisitaak, diakon isarita ti paliiwko. Ngem diretsuenkayo. Siasinno ti agkuna kadakayo nga iparityo ti agsarita iti Iloko?”
Nakigtotda amin. Kasda la nakariing iti nabayag a turogda.
“Diyo aya ammo a ti ar-aramidenyo ket reppression? Nga imbes a lumaing dagiti ubbingyo saan. No siak ti dakayo, palubosanyo dagiti ubbingyo nga agsarita iti Iloko. Asino man a mangpawil iti dayta, mabalin a makasuan iti human rights violation.”
“Asino ti agkuna kadakayo a lumaing dagiti ubbingyo iti pagadalan babaen laeng iti Ingles ken Filipino? Agbasakayo kadagiti journal ti edukasion ket maammuanyo. Saan itan a makatubeng ti nakayanakan a pagsasao iti panagbasa ti ubing iti English. Imbes ketdi, tulongan ti nakayanakan a pagsasao ti panagsursurona iti English.

Nakanganga dagiti mannursuro. Intuloy ti Briton ti lekturana.

“Kasano a namnamaenyo a makaadal dagiti ubbingyo iti maikadua a pagsasao kas iti Filipino ken English no saanyo nga isuro ida nga agbasa ken agsurat iti Iloko? Basaenyo ket maammuanyo a ditoy laeng Filipinas ti kasta. Isu met laeng a nakapsut ti achievement level dagiti Filipino. Wen, ata manipud pay rugi, saanen nga agkikinnaawatan ti ubbing ken mamaestra. Gapu ta dikay met isuro gayam ida iti pagsasao a familiar kadakuada.”

Di latta makauni dagiti mamaestra.

“Apay a saanyo nga isuro ti panagbasa ken panagsurat iti Iloko? Amin nga ubbing nga Ilokano, addaan karbengan iti dayta. No saanyo nga ited dayta iti ubing nga Ilokano, misedukasion dayta.
“Iparit met dagiti superiormi, sir,” kinuna ti prinsipal.
“Apay nga iparitda? Ania kano ti basisda?”
“Policy kano ti Departamentomi, sir.”
Inruar ti Briton ti maysa a dokumento iti portpoliona. “Innalak daytoy Bilingual Education Policy a dokumentoyo. Kunana ditoy:
“The regional languages shall be used as auxiliary media of instruction and as initial language for literacy where needed.”
“Asino ti mangibaga a maiparit ti Iloko dita? Where needed? Ket needed a. Mabalin, uray dumanonkayo iti Konstitusionyo. Awan probision iti Konstitusionyo a mangiparit ti pannakaisuro ken panangisuro a mausar dagiti bernakular kas iti Iloko. Uray pay agingga iti doktorado dayta.

“Ti makadakes kadakayo, ik-ikkanyo unay ti pateg ti English ken Filipino a nangnangruna ngem iti pagsasaoyo. Saan met nga amin kadakayo mapan iti abroad. Dagiti mabati ditoy, anianto ti maaramid kadakuada. Saanda a namaster ti English, saanda met a namaster ti Filipino ket anian ta ultimo Iloko a kukuada, saanda pay nga ammo a basaen ken isurat. Nakakakaasikayo a tattao.”
“No ibaga dagiti panguluenyo iti eskuelaan a saan a mabalin nga isuro ti panagbasa ken panagsurat iti Iloko, ipabasayo ti Bilingual Education Policy kadakuada. Kasta met ti Constitution,” intuloy ti Briton. “Ibagayo a maysa a kinamaag ti patinayon a panangimammammegyo iti Iloko kadagiti pagadalan. Matmatayen ti pagsasaoyo nupay 14 a milion gayam a tattao ti agsarsarita iti daytoy.”
“Sibibiag met sir,” kinuna ti prinsipal.
“Sibibiag. Ngem main-inuten a matay. Umuna a matay ti literaturana. Apay? No awan ti agbasbasa iti Iloko, awanto metten ti tumaud a mannurat. No awanton ti mannurat, matayen ti literaturana. No matayen ti literaturana, sumaruno a matay ti oralidadna. Kumapsuten ta ti pakakakitaan ti kinatibker ti lengguahe no maisurat daytoy. Nalaka laeng a matay ti saan a naisurat a lengguahe. No matayen dagiti mismo a makinsarita iti daytoy, matay metten dayta. Adu a pagsasao iti lubong ti matmatay iti inaldaw. Anianto ti agbiag kadakayo? Ti Filipino ken Inglesyo a dikay met kukua?”

Awan nakatimek.

“Awan sabali a mangtaginayon iti kultura ken pagsasao ti ili no saan a dagiti eskuelaan. No baybay-an dagiti eskuelaan dayta, mapukaw a mapukaw. Isu nga agpanunotkayo. Sakbay a maladaw ti amin.”

Kabigatanna, napan met ti Briton iti MMSU. Kinasaritana a mismo ti Presidente.
“Presidente, sadino ti ayan ti kolehio ti Iloko Studies ditoy unibersidadmo?”

Nakigtot pay ti presidente. Iloko Studies. “Awan. Ti adda ket ti research center ti Iloko ken libraria nga ayan dagiti materiales iti Iloko.”
“Nakakaskasdaaw a panunoten a daytoy Universidad itoy ket awanan eskolar iti Iloko. Apay?”
“Awan ti pundona, sir.”
“Ngem adda dagiti makabael iti dayta?”
“Addada met a sir. Nagadu a mannurat a tumulong ditoy.”
“Dikay kadi umapal iti Universidad ti Hawaii ket isusrsuroda ti Iloko kano. Ditoy mismo a puon ti Iloko, saanyo nga isursuro dayta?”
Nakigtot manen ti presidente. Saan a nakauni. Ita la amangngegna dayta a. Idiay Universidad ti Hawaii, isursuroda ti Iloko?
“Dika mamati? Kadakkelan ti enrolment dayta a programa ti lenguahe iti Departamento ti Indo-Pacific Langauages ti Iloko, Mr. President.

Tinapaya met ti presidente ti mugingna. Nagpanunot.

“Apay, akem dagiti unibersidad iti Ilokos ti mangtaginayon kadagiti kultura ditoy. Awan ti namnamaenyo a mangitag-ay iti Iloko no saan a daytoy MMSU ken sabali pay nga universidadyo. Irugiyo ket sigurado a sumurotto met dagiti dadduma pay a sentro iti Kailokuan. Ipaturayyo ti maiwaras amin dagiti sentro ti Iloko iti Amianan tapno agbibinnadang dagitoy. Isuroyo koma metten iti undergraduate a kurso ti Iloko kas lenguahe ken literatura. Agipablaakkay metten iti libro.”
“Ala, adalenmi dayta, Mr. Chapman,” kinuna ti presidente.

Pinayapayanna ti sidekickna a padatay a Saluyot. “Ita, no denggendak dagitoy, awanton ti kas kenka nga antaet nga agbasa iti Iloko. Awanto metten kas ken ni Dominga Manarpaac nga uray Kailokuan, agTagalog. Awanton mamaestra a mangmulta iti ubingna no agsarita wenno agsurat ken agabasa iti Iloko. Usarenyonto ta Englishyo, Filipino ken Ilokoyo a pareparehas, depende iti situasion.”

“Sir, adda la makitak a pagdaksanna.”
“Ana a pagdaksan?”
“Baka awanton ti ag-Ingles iti eskuelaan. Lumaglagkaminton a iti Ingles.”
“Sinti agkuna? Kuna dagiti experto, nasarsarut ti panagsursuro ti ubing iti foreign languagena no agbasa nga umuna iti lengguahena. Kaykayatmo ngarud iti agkumameg dagiti ubbing ngem iti isaritada ti pampanunotenda?”

“Uray iti klasek iti kolehio, sir, palubosak ida?”
“Ne ket wen, a, Uray pay inta klasem ti Ingles no makitamon a marigatanda. Apay, ikarigatanda met ket ti ag-Ingles. Saanka a madanagan. Nasken ti pannakaawat itan iti panangisuro ti pagsasao.

Wen aya, kinuna ti padatay a Saluyot. Anian, anian, nakunana. No koma ta insuroda ngamin idi a kasta.

Addadan iti sentro ti Laoag iti Five Sisters. Limmikoda iti kantona ket tinurongda ti aglaklako iti Bannawag.
“Lima man a Bannawag, kabsat,” kinuna ti padatay a saluyot.
“Apay iyabrotmon aya ti agbasa?” dinamag ti Briton.
“Saan. Idonarko la iti eskuelaan ti uppat. Manipud ita, agsursuroakon nga agbasa iti Bannawag. Dayta dadduma, tapno adda basaen dagiti ubbing a iti eskuelaanda.”
“Wen, nalipatak ti nangibati iti pakalaglagipanda. Ibagam a bayadak ti subskripsionda ti Bannawag iti tinawen agingga nga addaak ditoy.”

Kabigatanna agawiden ti Briton. Sinukon ti padatay a Saluyot iti hotel. Impadamagna a nagpuyat a nagbasa iti Bannawag. Impaipadas ti Briton. Ne ta bimmassiten ti antaetna.

“Kitaem, praktis laeng dayta,” kinuna ti Briton. “No ammom ti agbasa, ammom ti agabasa uray ana a pagsasao, makipada la ket ti sistema ti pannakaisuratna. Dayta ti puntok. No ammon ni Ilokano a basaen ken isurat ken makirinnason iti pagsasaona, ammona ti umawat dita, makabasa ken makaawatto ken makasurat, makirinnason met iti English ken Filipino.”
“Ala, inta ngaruden, sir ta baka maladawka idiay Partas.”

“Agurayka. Daytoy ti resultana tay applikasionmo iti eskolarsip. Nakapasaka. Adda ditan dagiti detalye ti sumaruno nga aramidem.”
“Ala, uray nakapasaak sir, agsubliakto ditoy Ilokos ta tumulongakto iti Iloko.”
“Saan ngaruden. Irekomendarko a mabatikan ditoy Ilokos ta sika ti mangirugi iti kunak a pannakaadal ti Iloko.”
Limmabaga ti padatay a Saluyot. Urayna la naidisso ti nadagseg a bag ti Briton iti nangngegna!