ANIA, SINABAWILANDAKA DAGITI ESTUDIANTEM, KOMARI?

Sarilaysay ni Joel B. Manuel
Caribquib National High School
Banna, Ilocos Norte



INTIL-AYKO pay ti timmungraraw iti sango ti ridaw ti classhomemo, komari. Inin-inayadko ti immasideg iti kuartom ket makadakes a kasta ta nasikkarudko ti landok nga ayan ti naimasetera a pikpikkiit ni prinsipal. Dandaniak napiddawil. Ngem intuloyko ti nagtil-ay ket napamalangaak pay iti nadaponak a pundiarmo.

Nakapannimidka iti lamisaanmo. Nagduaam ti tapayam. Ngumanarsiit ti panagsinglotmo. Pagam-ammuan, pinidutmo ti trapo a pagpumpunasmo iti pisara ket sakbay a mapagunianka, inyapputmon iti agongmo ket nagpangresam. Idi tumaliawka iti ridaw nga ayanko, naitangkarang kaniak ti tisa-tisa a subsob ken agongmo. Inapputko ti ngiwatko iti yeellekko ket naimulsik ketdin ti pustisok ket naniktaal iti agbakbakbak a pasilio. Pinidutko a pinunasan iti unipormek.

“Ania, ayat dikdikkumeram a bigbigat,” intarapnoskon ti simrek ngem napayatko ti pigad ket no diak nakakapet iti diding, naipakuyasyasak koman. Natimudko ti ellek dagiti estudiante iti pangadaywen a sirok ti salaysay. Imbakalko ti kusilapko kadakuada.

“Tumakderkan, ta inta idiay canteen,” iniggamak ti sanggir ti tugawmo. “Sika lat awanen idiay,” Ipapasarakko man ketdi ti sumundiaman kenka ita komari ta kapaspasangpetmo tay loanmo iti GSIS. Agasem a beinte pisos laengen ti pagpatpatawak ita nga aldaw ta kinimkimo metten ti sabungero a lakayko amin a natedtedda iti sueldok. Diak pay nabayadan tay loanko ken ni head teacher. Anaknanto lattan a ti itedko.

“Tumakderkan, a, komari,” impiduak ti awisko ngem imbaningrotmo ketdi. Amakek manen a dumikar dayta angkitmo. Malagipmo daydi panangitraysikelko kenka ta limmitemka metten? Unay ket a malasta idin ta idi addata iti kawatiwatan ti dalan ket na-flat tire met di nagluganantan.

Inyad-addam ketdi nay ti naguraor. Kasla igay-atmo koma ti tumakder ngem agsublika man met laengen nga agtugaw. Saka nagliad a timmaliaw ket kinitak met ti sanggir ti tugawmo.

“”Dagiti ‘nimal nga ubbing, komari!” imbir-itmo ket uray la nakunes ti mapirpirpir nga abbong ti lamisaanmo iti panagsuronmo. “Dida pay la ketdi aglugsot!”

Madika agilunod, komari, kunak koma ngem inggay-atmo ti tumakder ket adda nanikraat. Daytan sa georgette a badom, komari. Dika met nakatakder. Siak met ti timmugaw iti ping-ir ti tugaw a monoblock iti sangom. Kasla adda kimminit iti pingir ti patongko ngem diak inggingina.

“Impiketdak dagiti ‘nimal nga ubbing!” imburongkom. Inikkanda ketdin iti nakapigpigket a glue ti tugawko.”

“Kasta, aya?” intingigko ta nalagipko di panangpiketda met iti tugawko iti bubble gum. No dinto pay la maiparit dayta a bubble gum kadagiti eskuelaan.

“Nalabesen ti kinasurdo dagiti estudiantetayo, mari!,” inwagismo ket natipawmo ti nakinrabaw a libro iti rabaw ti lamisaanmo. Natinnag ket naitaltal ketdin ti ikingna iti lumteg a tanganko a pinakirkirak ken ni Masing a manikurista bayat ti panagkopiar dagiti ubbing iti nagatiddog a leksion iti TLE. Napatakderak ket nagsalaak la ket ngarud iti kinnuton a dina rebbeng.

“No apay ket ngamin a kuna di nanang nga agmestraak tapno makaikaroak iti pananglablabak daydi Mistra Bisir kaniak,” imbaningrotmo manen, komari. Nalagipko met daydi nanang a nangipilit nga agmestraak ta nakapsut kano ti utekko. Diak kano bagay ti doktora wenno abogada.

“Ngem kitam, ita a komari, diak met maipapas ti pungtotko ta maiparit ti aglabak iti estudiante. Lalo ta bumarodan ”

“Ket wen, a komari. Ditay masagid dagita nga ubbing uray aglablabesdan,” inyanamongko.

“Makakarkaremkemak la koma iti ubing, komari,” nagbukibukirad dagiti abut ti agongmo.

“Lebbekek koma ida a bayuen sako iwarakiwak iti kapek.”

“Ay ket, maikkatkan a, a mangisuro, komaari,” impatigmanko. Numon ta inkanayonna nga inkumpas ti sakana nga imbaddek ket inlisik ti tanganko di la ket ta mataltal manen

“Ammom, komari, awan anay dagita a paglintegan nga ipatpatungpal ti gobierno, DSWD kada bantay bakal, este, bantay bata. Isuda ti mangpatpatangken kadagiti barisungiad nga ubbing!”

“Ne ket dika agpabasol, a,” inlanak ta madlawak ket aggitebgiteben ti urat dita pisapismo. Ammok nga agoverheatkan no kasta. Sa ket medio agbilliingen ti panagangesmo. “Adda met pagsayaatan dagiti programada ta maikontra iti pannakaabusar dagiti ubbing.

“Wen. amman, komari. Ngem isudat pagkamangan dagita a konsintidor a nagannak!”

“Wen, adu ngaminen ti konsintidor a nagannak. Dida pay la isuro dagita nga annakda no dida kayat a mapitingda.” Inyawatmo ti sangasupot a mani a liningta. Ayna, diak metten maigawid ti lidduokko ket rimmakemakon, a iti kasla ulo’t aso.

Nalagipko la ket ngarud daydi panangtaltalko iti kasoy dagita nakidiablo nga ubbing a nasalamaak a di mapan agklase iti Chemistryda ket agtatanggada iti likud ti stage. Sadak nginayemngeman idi matukmaak ida. Iti pungtotko, impasakmolko di naata a kasoy sako impangalngal. Urayda la nabudbuduan ket. Timmaud ti kabbibaw dagiti ngiwngiwda.
Ngem makadakes a kasta ket ne ta inkamang ketdin di sal-at a nagannak iti DSWD ket pinaayabandak. Child abuse kano ti inaramidko. Kapilitan a nagpakaasiak iti nagannak ken dagita a taga DSWD a diakton ul-uliten ti inaramidko. Pinagpirmadak pay. Kumemkemkemak idi iti pungtotko. Ti animal ketdi a gobierno ta nagar-aramid iti paglintegan a pakaibaludan ti sakana!

Madi met ket ti di agteppel, ammok met dayta. Ngem ala man, Apo Dekano Eddie Borja dita MMSU-College of Education, no adda estudiante a mangngayemngem kenka a mimmesmestruan, dika ket makapungtoten?

“No idi ket uray an-anuen ti maestra ti pupilna, awan biang ti naganak, basta pakaisuruan ti ubing. Ita ketdin…”

“Isu ket a ditay makaisuron, komari. Idi mannursuro ti awagda iti kas kadatayo. Ita, paisuro, dayta ti rebbengna nga awagda kadatayo.”

“Ta adu ngaminen ti mannakibiang, kunam.

“Sobra ti proteksion nga it-ited dagiti nagannak kadagiti annakda!”

“Kasla dungdunguenda ida unay, kunam, komari.”

“Malagipmo pay no agkampingtay idi. Itugot ultimo kayo idi. Ibulosdatayo latta dagiti nagannaktayo. Ngem itan, agpabalonda pay ti shellane, kunam. Sadanto umay bambantayan dagita annakda! Kasla arkostay lattan a sinantatao a mamaestra, komari.”

“Ana’t awagtay kadakuada no kuan, komari?”

“Visiting forces…” imbaningrotmo latta. “Dayta koma classroom punishment ti il-iliwek nga isubli ni Roco idi, komari”

“Kasano nga isublina ket adu met ti timmaud nga aginlalaingen,” kinunak. “Idi napan a tawen, inayabandakami iti maysa a seminar idiay Mangaldan, Pangasinan, komari. Children’s rights daydi. Kinakuyogko ni Manong Atong Taylan dita Cadaratan National High School dita Bacarra.”
“Ket?”

“Nagadu a nasarita daydi balkat a propesora maipanggep iti children’s rights. Ammom kano koma, mari, children’s rights violation kanon no pagbilagentay dagiti ubbingtayo iti agricultureda iti labes ti alas nuebe.”

“Apay a tattam la nga imbaga dayta?”

“Naay, makabaontay pay ketdin, komari. Di pay senyorito amin nga ubbingen?”

“Wen, aya. Nagmayat ta napanunotmon. Di kad no awan ammo dagiti ubbing a kalinteganda, dida makariri. Husto dayta. Naman ta awan maamammuanda a karbenganda, dagita kuog nga ubbing ta dida agpannakel.”

“Idi rabii, komari, adda manen kaso nga inyuli ti maysa a nagannak iti DSWD provincial office. Kinuddot la met di maestra ti ima ti ubing ta di agat-atension. Dinagus metten ni dayta a pulano a naganak a napan pina-medical.

“Ana ngata komari, kaslanto ngata Hawaii ti Filipinas a tiliwen ti polis ti mangdangran iti uray bukodna nga anak?”

“Addanto labitna, komari. Di pay kunanto metten dagita diaske nga ubbing, you hit me mommy, I’ll call the police.”

“Di pay ket awanen ti sarita ti Biblia nga usarem ti pagbaut a pangisalakan iti ubing wenno dimo usaren ti pagbaut ket mapukawmo ti ubing, kastan sa itay.”

“Parikuttay ita no kasano ti pangdisiplina a makalibretayo. Daytay agtiritir met ti diablo nga ubing. Nanglangit ket nabennat ti atddog ken uratan a tengngedna.

“Naay ket adda ammok, a komari. Adda insuro idi ni Dekano Eddie a pamuspusan,” nanglangitak met ta linagipko daydi indemonstratena idi.

“Ibagam, man, mari ta uray aramidek kadagita barisungiad nga ubbing, awan rummuar iti medical?”

“Petpetam dayta babaen ti kilikilina samo ipennek nga ipuligos, komari! Kitam no di agikkis iti uray la marba ta bobedam a matmatnag!”

“Kasta aya?” kaslaka la naungaran a kakok. “Awan makita ti doktor a lemma dayta no kua?”

“Awan, a. Wenno saan kammetem ta tapaktapak ta sinalbag nga ubing samo ipennek a guttaen! Paturaymo kad ta manikraat ta buoknan ta agnakem!”

“Napadasam kad daytan, komari?”

Ket wen, a kunak koma ngem diak pay talaga a napadasan. Ti pay la padasko ket ti immay panangsangat kaniak daytay mangopisina dita munisipio ta sinatsatak ti first year nga anakna a nangsikkasikkarud kadagitay naimasetera a mulak. Immay ketdin dayta a natayag, napudaw ken barguala a mangopisina dita munisipio ket nagung-untannak.

Kinunana ketdin nga adu ti kuartana a panggatang ti anakna iti sukat dagiti binuongna a masetera. Sana pay impasarunson nga uray gaburannak kano iti damili ta mabalinna kano met a pakiawen dagiti aramid da Kompare Zaldy Cudal. Ti pangasnat diayen! Siak ketdin ti inung-ungtanna ket naigulpek pay iti CS board idinto ta maminsangapulon nga ageksamen isuna, dina pay naipasa, pue! Immay pay idi a nagpapirma iti waiver idi naipasak ti CS boardko ngem impatalgedko a mangisuro ti gagemko, saan a mangopisina dita agub-ubo payen a munisipio ditoy Cabingrawan. Ngem ala, bay-am daydin ta awan met nagbanagan di anakna. Adda itan a mabagbagtit idiay rehab, no kuan iserrekda, no kuan iruarda.

“Ammom pay, komari, dagitoy a taga-Bomba Radio ti maysa a mangpatpatibker kadagita a nagannak. Indanto met ngamin awaten dagita a reklamo sadanto tambotamboran. Adayo ket nga isakitdatayo a manursuro tapno agsayaat dagiti ubbing.”

“Korek, komarik unay,” kinunak. Tumibker latta dagita ubbing a reklamador ta batbatingtingan met dagita sumagmamano a kuog a taga-radio ida. Isu a manmanoak man nga agdengngeg kadagita nga agngawngaw iti ballasiw ti tangatang.”

Naibusen ti manim, komari. Awan metten ti ma-spotak a dukimasen iti kuartom.

“Ngem, ne intan, a, komari,, kinunak ket ginuttak ti tugaw ket naglayag agingga iti asideg ti ridaw. Nalipatak a daytay gayam gaslift a de-roller a tugaw ti computer ti nagtugawam, mari.

Inggay-atmo manen ti tumakder ket nakatakderkan. Ngem, ne, kaslaka agbulan, komare. Sal-at manen dagita nga ubbing, nakunak. Tumakderak koma metten iti tugawko ngem iti yisiisko adda manen simpiit iti patongko. Nakarkaro ngem itay . Kinudkodko. Ne ta kimmarkaron. Simmanaang a simpiit. Sabawil sa! Simmayabsabakon.

Isu met nga adda natimudko a garikgik dita sikigan ti building. Animal nga ubbing! Makipaglabakak kamman! Ngem nalagipko ti pinirmaak a katulagan. Ania pay, imsiagakon a simrek iti uneg ti CR iti office ket insangitko lattan ti nagkanudkod!

Wha! wha! hu hu hu! Sal-ot pay ketdin ti kastoy a kasasaad ti mannursuro! Hu hu hu!