A grave of stones is not the heart

To Apo Badong of Currimao


A grave of stones is not the heart
Of a nation that remembers
The ili that forgets its gratitude
Or casts it in empty orations.
But here, the sunlight and the sun
Beats, beats and beating, whitened
The absence of memory
Or the abbreviations of history
On the toil-ripped shore
Where fishers bring their catch
For sunrise business.
You are namelessly unremembered,
You who accused the crassness of art
For art’s sake. A furtively innocent girl
Patrols these stones: crushed, broken, scattered
And recollects her tales: yes, this was the home
Of a great man turned to amnesiac dust
Before fame caught you
She recalls only as far as this:
That this hut for thirsty folks
Could bring the sin that feeds the glut.
But move on in your wondrous sleep
Till the ili awakens to the dawn unchallenged
And unrippled in its soul and suddenly enshrines
The fist clenched piercing
The nation’s sterile soul.
These stones might reconstruct again
Like Lam-ang bones from the innards
Of a fish.
But sleep yet, sleep, sleep...
While wavelets lap the breakers
With living noise.

ILL LOCUS 2

(my apology to edilberto m. guerrero and alejandrino hufana)


Prouder yet than the prose
That pen can pick:
Thicker than the tips
That tape the news:
Cram cupboard or cabinet-
The Leaf lifts the idyll and idle
The Foreign too-
To the boom of brands: but
Push in the salted shells
From TNC’s octopic wells-
Wavelets lap and tap-tap:
Currimao: Destination, locus
Lap. Lap. Diriki: Destination, Focus
Push in and no push out
While laugh loud the giants
From their aerobic heights
Conceal weirder words, weaving
Waves into wafers. The phoneme
Of the fame from fare
Slacks the babe from the skirt; this re-
Capture soon yields a zone
Too far removed from Sionil’s Poon
Midhand on the still salient soil
Test tender teeth vs. steel stabs
Grind the grogginess, machines &
Masks. To the rhyme of falling red
Risks. To the chord of chrismal carts
Lap. Lap. Wavelets mist fully count
August arts. But stones and bones
Pawns and crowns on limestone checkerboard compute
Steadily the projects’ praise and price
While mortals melt still their meets
Pour their power – douse or dust
Still elders task the captioning of stars
To their own sanguinely marts.

And the dream is but the dust…

And the dream is but the dust, crawling
Behind the roaring motorcycle
I was blind into the name I will write again
Silently into immortal, unbreakable, ugly fame.
Silently my people weave ropes for the hanging
For the weeping in mid-May madness
That recalls one shame:
There is the quietness of revolt that I feel
At every stone that hurts my moaning
Why must you god of Godless things
Be hollowed with august name to name nothing
Sit in that limb that carries the brand and bonding
These sinews of summer into secret something?
Why must we people bound to the metaphor
That unmoving, empty promising form
That moves from office in seamless norm and forlorn
To travel seas and link mind and state
For a promise to satiate our recuperating thirst
And the dream, my dream is but the dust
Mobile and moving like some maddened song
Kiss the hotness of faceless afternoons
Trying to piece the morals of a ribald tone
If I will wait for the pregnant rain
Will I see dusty power lost in your lust again?

Now, the prophecy of the hammer is half-dead

Now, the prophecy of the hammer is half-dead
Lying transient in the gore of its cover
Of politeless politics; yet the echelons far up
Needs one reckoning more with the muzzled muscles
Which grind the world weird and wizened
Into powder, paltry dust or monolith
The pot of the worker needs its justice still
Needs its condiments, even a bread of salt capsized
In a diluted cup content to wait the night.
The day retires to its condemned shack
Count the ugly coins, the salary of the loin
There is only left the wages of indecent dying
In oblique envy to a dry laugh in an airconditioned room
Feasting on the death foretold in one afternoon.

You could not name the day complete, and counting
Where again you mortgaged your famished mores
Against the stick of Marlboro to appease
The horn of hunger against the holy door
Bleeding red writing and writhing your damnation
Hiring, demotion, promotion and castration
Into a mere bondman of your life’s remises.
Scope, again the gravel of your heavy morning
The concrete porous, your daughter’s tuition cementing
To catalogue a sweet sweat’s swift exact retribution.
Scope and scrape the graveled dawn dining dumbly
Cast the concrete, solid, liquid or deformed into union
And you lie aching for some cavort with the morning
Nailing the hapless notes, purchasing your fists.

No gold grows in the cusp of silence

“Agtudo iti mabiit ta suyat ti bulan.”

The earth often thrives in abundance
Of ignorance, the stars peep once every breathing time
To remind the jungles; the parched land
Theirs is the heaven, cusped in their hands.
I see the dawn rise in red sometimes
To claim the brooding night
Thrash the tree dove in its roost
Scare the peasant who rises too
To take the scythe and slash his pains away
Cut his ignorance and his wants

No gold grows in the cusp of silence
The sages of the earth know that in homespun metaphors
The restless owls hoot, summoning the light
Fireflies congregate against the blackness
While we sit brooding over our wounds:
Tomorrow, tommorrow would be better
The harvest moon will scythe the stars away
Don’t folks say the rain would come
Dripping on its tip?

Listen, my brothers
There is a tale of the wave washing the rocks
With constant beatings.
Too, if we lit the night
With blood, with salt of our pure baptism.

Agay-ayab ti langit…

Agay-ayab ti langit ditoy Keaka Drive, Imnas
Agay-ayab a kas iti sansilmo iti naggapasan, umayka, umayka
Nakitak ti rupana iti rabaw ti lamisaan
A nangipuni iti naklaat nga ayat.

Sinurotko, inanusak nga inugasan ti baggak
Kadagiti namnama a di makatalna, agkali, agmula, aggapas
Nagtugawak a nangisem kadagiti agpalaud a bannugis
Imbatik ti parmatak iti punget ti ilet dagiti matak
Maysa a nadagmel a panangilala iti lua
Eppes a dawa a bulibol dagiti sapatak.

Adda ngamin wagayway nga inyulesko iti pusok
Adda kanta nga inyugedko iti pinayatko a tapok.
Magnaak iti kadaratan a dapandapan
A mangimet iti ayat a saan a masupapakan
Ngem, agaw-awis, agaw-awis, ti bannugis
Kadagiti kallautang a saan a maigawgawid

Kunana: sika a pinapasan ti ilim,
Sika a pinapatay dagiti darepdepmo
Inarikap ti langit ti nakemko,
Makikakaasi ti ayat a binalon ti kadkaduak
A naikali iti sagumaymay.
Mariknak latta ti apges dagiti sugatko ken sugatkonto
Dagiti umbi ti ilik nga inted ti masanguanan.
Makusbo ti bigat kadagiti angin a nalidem, nalidlidem
Ngem awanan bannawag nga agpatnag.

Agay-ayab ti langit, agay-ayab, Imnas
Saanko nga ammo ti isungbatko kadagiti sansilmo iti sanguanak
Makatikaw ti buya iti tangatang ken ansad
Ditoy Keaka Drive,
Daytoy laeng ti nabatad:
Biniganbigat, adda reprep a pagaw nga agdisso a tumuktok
Kadagiti naiwarsi nga innapuy ken bagas.

Awan pay maisurat

Awan pay maisurat
Ngamin kibkibkiban ti tiempo
Ti utek. Agnannana, agpadegges.
Bagiyo pay laeng, ta ti daniw
Kukua ti naulimek
A puso.
Kukua ti naari a kanito.
Kukua ti iliw, ila a di maliktadan
No ita, saan nga agpabagi
Dagiti naiplano a sardam.

What Podium is Most Powerful than the Hearth?

(To Women Who Want the Podium)

(Idi ubingak, mariingak dagiti nagannak kaniak nga agpatpatang iti iddada iti parbangon. Maymaysa ti malagipko: natibtibong ti timek ni nanang
iti parbangon)


Your poets said, take the podium
Take the helm of years, make-up
For those ancient tears that soaked your hearth,
The bed, the cushions folded and refolded
To crush the baptism of your mind.
There is the future of standing naked and tough
Among the throngs of the unbelieving
And brutish beasts of men, tasked and tainted
To your fragrance, toys to your faints
In obeisance to your watery scepter, your wand
To strip this world of its phallic brand.
Brown woman, this is rebellion against the wind
Against bad history written in Western ink
Descent from Babai, by right of inheritance
Divinely conferred or wrested from ignorance-
This Eastern code prescribe your meaning
And yet they say, man proscribed your sighings?
Some brown greats who from suckling babe look up with eyes
Rainbow-rimmed, and silent, warmed your breast
Fate would drive them to claim their stake
In full remembrance will fall to your chest.
Call this bad, these men, returning with name
Crowning your womb with immortal fame?
Who says you don’t rule the chartered waters boiling
In the hearth, even your man’s musing-
There is the conference witnessed by dawn silent
With his ears wide open, when your voice
Commands the upper hand. This is loving
To sway the household woes to your wand
The neighbors’ throes in your brilliant dance
And the future staring through the needle’s eye!

What better podium you have than the ash-filled hearth
Arranging the firewood of men's pate and fate
Like one laughing, solid chorus?

To a Fisherman

(On watching "La Terra Trema")

(Adda baliwangga iti danum,no dadduma, agnaed pay iti takdang)

There is a whale larger than this hunger
On swampy, windy nights when evil casts its net
To fish the souls from the foaming waves.
The sea roars, tiger-released to devour your heart,
Some big demon, now asleep, now awake
Outpours the cornucupic feast, at times, sulk
Deprive your table with the scabbard fish.
You see now, you’re but a slave
To the tantrums of the lording waves
That rules the dawn between the eagerness
And fear. Some fishers of profit cajole the dawn
Into selling the smelly and wriggling dream.
Back to fix your net cut into curious agony
Juggling the bills you harvest from the cold.

Again into the mouth, the belly of your dignity
Seaward row or sail your rising, falling riches
Salt spray or waves wrecking the moist memory
Lights lusty for the school that lurks
Feeding too among the refuse of the murk
To find the guile of your hopeful trap
Or hook. No fast anchor, your life stands
Shaky and rocking, like some leaf pond-fallen.
Now trashed, now thrust forward and leaping
One agile flyfish romancing the evening
Only to sink into the bowels of the catching net.
Of course, you have your dream, your children’s
In thick blankets that fence away the cold
Away from the eye of gigantic storms.

There is but to dream and fear in the harbor
The lights glittering lit in ghostly venturing
Careful, careful, fisher, the demon maybe awake!

You always said, mother

(Ti-ing, tiing
Makapalukmeg pingping)

You always said, mother
When we have only salt
And a clump of rice to satiate our fears,
To humor our rebellious innards:
We will grow and grow
For we are the metaphor of the ground
The sayings scattered
On the blades of grass.

Look at the ricebirds
They will not worry.
The lilies of the valley,
Are we not a people of the craggy land
Have we not live through
Not in breaths but in gasps
Could we not live this time?
And with a drop of frying oil
You intoned our folk benediction
That it fattens the cheeks
It makes the face fuller
And the heart a little happier.

Your words spoken right
Were wrong. It was then
As it is now.
But we have no more
Round cheeks, mother,
We are a people without
A face, a people lost without a name.
We go far in search of the rice dream
The salted aroma of living
The oil that will build our face again.

You were wrong, mother
We will not always be children.
We have grown old
Searching for a round face
On our painful straying.

I could believe you

If the recruited applauses could stand
Witness to our castrated
Dreams.

I could believe you farther
If you walked in the yard
And feel the loose earth
Dirtying your power
If you will strip too
Of immortality

But we wake up each dawn
To the cycle of our wasting
Each taking sleep is a trial
And yawning is its denouement.
You are removed from these.
You are untouched.

Promise them again, stranger
The blooming of the earth
During the anger of summer
The paved dreams
The pot stewed in riddles
The pot empty with rage.

Well, you can promise them the retrieving
Of their faces, their faces
Worth a few shiny coins.
Promise them prophecies
Of this sinful life
But in the middle of your promises,
When you feed them cotton dreams
Did you not see my grandfather turn
His bent back from you,
Have you heard
The blood red spat, downward
Pierced the ground?

We sow the seeds of our hatred

And who said that the earth could not hate the airy cathedrals
Where you had enshrined your glory?

The quiver of the night has lost its mantle
Of erratic dew. Let it be sung chorused the birds
To the pompous wind:
That this malcontent earth
Be sown back with righteousness
And salvation.
Salvation from the clans
Whose descent are from the falsified gods
Whose heirs too would be falsified gods
Whose wives would be gods
Whose grandsons would be gods
And great-grandsons too
All falsified by the anger of a gun
All falsified by the sins of the coin
Subterfuge, deceit.

Who said that the fallen grass will not condemn the names
Of the sky for ingratitude, for failing the rains?

The shadow of the light moves in sync
To the rupture of voices. Let it be written said the summers
To the moisture that was supposed to pour
In time:
That this waiting sands
Be watered with vision
And renewal.
Renewal from the powers
Whose winged steeds are worshipped too,
Sacrosant like the ages, untouched
Sacrosant like the eternity in their hands
The torpor of the infinite, infinite
Chair that will rig again the souls
That will ring again the falsity
Of waiting for lesser gods.

And out of this waiting
Out of this advent
For the upturning of the earth
We sow our hatred to the grass
And scoop the wriggling sand in our hands.

To our lost country

Take me for my word:
We are homeless in our
Country.

It disowns us in ignorance
We flee across the waves
To the savage wilds
Of foreign hearts whose beatings
We have learned to call
Our own.

We flee across the clouds
Because we ingest the stroke
Of hunger on our stomach
Because we grind the sands
Of hardships and boil them
Saltless.

We flee, we fly to land
Which knows how to nurture
The body in gaseous pains
What about our country then?

Accuse us of no love
No rooted caring
Our roots is the sense of fullness
The sense of sleep
Without begging the dawn
A porridge of cold mercy.

We are rootless
Because our country is ruthless
In this city the land
Where we have merged
With the powers of the rainbow,
We weep as we write letters
To our lost country.

The rice-birds come to the countryside at harvest time

Shoo, shoo, billit
Awan no panaggagaik
Adda no panaggaapit

We stand here, on the crossroads of the paddy dikes
The rice-birds will come a-visiting the countryside again
To snip the future on their golden beaks
Look at them chew their air
Their whistles with the price tag of silver coins
Dropping into the pit of our hunger
And we say amen to their pedestal, to their pantheon
That will gird our loins, our sons
To the paper gods of the rice harvests
To the figureheads of our corrupt creation.

They will come to the countryside, again, kiss
The brown laughter, the brown dream
You are our masters, they say in headless supplication
You are the dusty gold
You are one steely gold
Our deity, venerable in his tanned skin, in his tatters
Honorable in his slimy, greasy hands
Turns he the hour to fence our floor and open our door
With the stroke that writes his shame,
And in sweetened note they repine:
Listen, our friends, our countrymen
We speak the prophecy of the brown!

Where are they
When you slashed the chest of hunger
When you sowed the beaten honor at dawn?
When you dam and damned the gasp of your country
Into rivulets of little lives?
Where were these
Many times you called the earth to stop
That you could alight from its crux
They hovered on the skies above the cities
Drinking in gulps the collapse of time
This is living they said as they scattered happiness
Here and there; baptized the temples
With their names inviolate; giggling
Branded the soil, the firmanent as theirs,
While you searched the parched-
Meaning of your fragile earth

Stand firmly:
Here, they come, in swarms
Like locusts towards their green salvation
Have you seen them snatch with swooping golden beaks
The still unripe bowing grain?

I saw the milky way tilting westward

Tonight, I saw the milky way tilting westward
And westward still
I saw its dirty white arm sweep in icy arch
And pinch my brownish pain
Father said, soon it would be parched land again
Parched streams, stones searing and stealing the steam
Of inabraw from the native pot.
Gravel burns the arroyo of our ignorance, stubborn
Our people wean from these welted wastings
Caught in its youth, the mind stops
In age, lazy for wizened salvation
Soon, our cold black night of snatched dreams, of fears invade
Our cold night of kidnapped visions come avisiting in arrogance
Thrusting its scimitar of wilted blade of rice
Across our fictive land
And the land will be dead with gasping blood.

Yet, we will grow fruitless seeds of wrath in stony eros
In seasons of treason left by the sun
Beat the soil with spokes of wailing, flail it with tears again
Drive our brooding aches into shapeless arches
Hearts across rivers of temperance
But still we slurp our linugaw in defiant ethos
Heaped with homespun, illusion metaphors
And we will say again in smiling tones, hiding the grind
Behind the grin:
“Yes, here, we grow fat with poverty!”

But the milky way is tilting westward
To block the rivers, to dam and damn the brown soul still
To call the drying powers fast in their winged emptiness
The sun, the moon, asteroids would do nothing
They will aid in wringing dry the rain, the lean dew, the hope
With the milky way rotating slow
In tight twisting grips like twining rope
We sit on the husk of time awaiting our poisoned rain
Sip our own reluctance, bath in rites of deadly spring?
We can flee this dusty damnation too
Jump the neck of tikbalangs shrugging from their daybreaks
To the rim of the milky soup of stars and drink too our dew
Our eyes and hearts but detained in the brown sod
Like our placenta buried beneath the pan-aw eaves.

I saw the milky way tilting its heavy white arm
Moving, all moving, tilting westward in avalanche
Churning the universe into slurry brown
Wormholes of hunger for an inverse dream.

LAGIP

Idi inyukkor ti ili ti medalion kaniak
kas Outstanding Bannatiran In Literature,
Banna Town Fiesta, Abril 2, 2005)

Saannak a mailasin ti ilik iti daytoy a sardam-
Marmarna a balikas nga intinnag ti layap
Ngem agtakderak laeng a gudgudasen ti rag-o
A mangkunkunes kadagiti sao a diak pay napanday.
Agbibinegak nga agdaniw ita iti sennaay
Kadagiti panid ti panawen a diak pay naukagan
Kunaenda a siak ti bunannag dagiti naduog a parapo
Naglaga kadagiti pangngarig a di mabubuatan
Innalak ti rupa ti ili, wen, insursorko iti kainaran
Intayabko, inyam-ammok kadagiti kaulepan
Dagiti linablabidko a diak pay nataktakderan
Iti rupa ti init, sinaksiak dagiti maris ken lidemna-
Dagitoy kinunak dagiti sabeng ti gimongna
Lagaentayo a pagsasao kadagiti paginuduan
Dagitoy dagiti panatengna a di maagasan
Gatangentayo a pammigat kadagiti tientiendaan.

(Addanto laeng, wen, dagiti annak ti rabii
A mangsipsiput kadagiti agapon a balligi.)

Daytoy ngamin a nagan a tinawidtay iti bisin
Buniag daytoy ti siding iti dila a simmakrab iti tapok
Daytoy agkankanta a dakulap nga insuro ti lawag
Gayam makadayo daytoy a mangyurit iti bannawag
Kadagiti muging ti bigat: tagabo daytoy ti agpatnag
Mangpaltot kadagiti pangngarig ti daga ken tangatang
Makigubal iti tinta a mangigup iti kasipngetan.
Sadiay, mangasaak latta iti natadem a balikas,
Siak nga inammuyo dagiti timek ken kukua ni saem-
Agitunekak iti maiparit a pangngarig, bigat, aldaw
Aglugan iti barangay a puyoten ti bullalayaw!
Ania ngata ngamin ta mangidaton ti ili iti panaoenna
A pabpabasolen ti gimong kadagiti gurgurigorna?
Ala, sab-itak ti tudo iti sangasiglo a pampanunot
Ta inton taliawenda dagiti tugot iti kadandanuman
Makitadanton ti ili a burburtia a balinsuek.

This is how I scattered the words on the waters, Imnas

(An approximate English version)

This is how I scattered the words in the waters, Imnas:
I am a muddy, thorny, burnt, wounded flesh,
A water-fly licked by the light
Drowned by the water it drunk, thrashing
To wash the earth
With voices.

I had tailed the dawn, twelve years in tow
I flailed its silence, its feelings- crowing with cries, laughter
I robbed it with the images of dark and light
Maps owned by poets, travelers of the daylight
I walked on the thorny places of voices
Those who had buried their voice
Whose love is knifed in the sunlight
I bartered for truth sold by the grasses
Which uncovered the passing humanity
Which stole the proverbs of the bonfire
I carried the lips of the flame; poems, words, speeches
That wringed dry the black waters
That soaked the wings
Of the green tree dove.

I tell you:
There is a lake of baliang which stares at the sun
With their flowers. I climbed the swaying bough of learning
Overhanging its sparkling cheeks
I stood on the fingernail of thirst, of hunger
Here is the seed-vessel upheld on the emptiness of the wind
I scattered the milky way on the palm of the waters, I sing, I speak
Tattered are the tunes twined by my poverty
Atop my borrowed dreams, but I saw!
I saw there the tongue of the heaven, the index finger of time
I saw there the skies writing
Contrails of flame which I could not comprehend!
The water-fly raced on the forehead of the imagery gaping
The mudfish sucked the air, the air of my breath
The clouds are lulled; the gulls descended
To contest the smile of the firmanent
But silence descended veiled with the poison of the world
The gust invades screaming with sin
They wrestled with me, in my weakness, in my wounds, on the water
And I slit their throat
On the edge of the baliang.

So you understand now, Imnas
Why I am frustrate, wounded, on the margin, passed by sunlight
Laughed by the lawlawigan which revels in death
I am figuring out the hands of heavens that write similes
I listen to the poem of the petal of the sun, the hate
Of the gasping sand.

Kastoy nga imbunubonko dagiti sarita iti danum, Imnas

Kastoy nga imbunubonko dagiti sarita iti danum, Imnas
Maysaak a pitakpitak, siit-siitan, immuging, sidudunor a lasag,
Maysa a taraytaray a dinilpatan ti lawag
Nalmes iti danum nga ininumna, agkaykayaw-at
A mangbugbuggo iti daga
Kadagiti balikas.

Sangapulo ket dua a tawen nga inipusko ti parbangon
Dinandanogko dagiti ulimekna, dagiti riknana- agtaraok iti sangit, garakgak
Rinabsutko kenkuana dagiti ladawan ti lidem ken lawag,
Mapa nga iggem dagiti dumadaniw, dumadaliasat iti kannag
Nagnaak iti kasiitan dagiti timek
Dagiti natayan iti timek
Dagiti nabagsol ti ayatna iti kainaran
Nakimaroak kadagiti kinapudno a lako dagiti karuotan
A nanglukais iti lumasat a gimong.
A nanglibas iti pagsasao iti paginuduan.
Nagimetak iti bibig ti apuy: daniw, balikas, bitla,
A nangpamaga kadagiti nangisit a danum
A nangsellep iti payak
Ti alimuken

Saritaek kenka:
Adda dan-aw dagiti baliang a nangperreng iti init
Kadagiti sabongda. Kinalay-atko ti sanga ti agwagwagwag a sirib
A nangagmuy iti aggilgilap a pingpingna
Nagtakderak iti kuko ti pannakawaw, ti bisin
Daytoy ti pupogan a nakatag-ay iti eppes nga angin
Imburaisko ti ariwanas iti dakulap ti danum, agkantaak, agbitlaak
Rutayrutay dagiti ayug a tinali ti kinakurapayko
Iti rabaw ti inut-utangko a tagainep, ngem nakitak!
Nakitak sadiay ti dila ti langit, ti tammudo ti kanito
Nakitak sadiay a nagikur-it ti tangatang
Kadagiti bannugis ti apuy a diak maawatan!
Nakilumba ti taraytaray iti muging dagiti anninaw a nakanganga
Tinuklaw ti buntiek ti angin, ti angin ti angesko
Naisugel dagiti ulep; simmalog dagiti gikgik
A nangkarkariar iti isem ti langit
Ngem immulog ti ulimek a nagdalungdong iti sabidong ti lubong
Dimmuros ti kasaor a nagriaw iti basol
Kinagubaldak iti kinakapsutko, kadagiti sugatko, iti danum
Ket ginepgeppasko ti karabukobda
Iti iking ti baliang.

Tapno maawatam itan no apay, Imnas
A sidadasayak, sisusugat iti igid a labaslabasan ti kannag,
Pagpaggaakan dagiti lawlawigan nga aglanglang-ay iti pannakatay,
Sipsiputak dagiti ima ti langit nga agikur-it iti pangngarig,
Dengdenggek ti daniw ti petalo ti init, ti gura
Dagiti darat nga agsungsung-ab.

Cold are your hands, Dream…

You asked me my name, Dream

I said to you I am a wind

Of the earth, a soul, a bannatiran

Trudging the cheek, the face, the forehead

And tears of a dripping thought.

One warmth, one fire on the chill

Your chill.

Hook-fisher are your eyes

Where I saw the morning of the flower

On the valley which escaped the butterflies’ eyes.

You smile, laden with Orion’s belt tilting

On the hour of its own creation. I am lost-

Is this the only time I was born into the light?

A shake of the head speared onto the heaven?

Or one word that is falling

Onto the grass?

Why are your hands cold to the flame of heaven

Which arrests the soul of a voice

That declines to ride the wind?

You stand untying the riddles of your country?

On the hurricanes owned by the sun, sonnets, sayings, thoughts?

Look at these: the heaven that harvests the sunlight

The swallows that speared the skies,

The hawk descending to grip the mid-afternoon

And this: the grassland sparkling with wonder

Laid there gently by the daybreak!

Remove not their right to be born,

These metaphors on the heart of summer-

The raindrop asks the cheek of the earth where it descends

The flame of happiness, the fire on the breast, the clouds where they hide:

The conceiving of the stars to walk on the valley.

Cold are your hands, Dream

One chill of the dawn brother to the night,

The wilderness hums while it passes our feet

On the grass where lengthy shadows are to be born:

Have you seen the death of the dew’s sparkle?

Nalamiis dagiti dakulapmo, Tagainep…

Dinamagmo ti naganko, Tagainep

Kinunak met kenka a maysaak nga angin

Iti lubong, maysa a kararua, maysa a bannatiran

A mangun-unor iti pingping, rupa, muging

Ken lua ti agtedted a panunot.

Maysa a dagaang, maysa nga apuy iti lam-ek

Iti lam-ekmo.

Bumabanniit dagiti matam

A nakakitaak iti agsapa dagiti sabong

Ti tanap a di nakita dagiti kulibangbang.

Umisemka a kinargam ti gagan-ayan nga agliklikig

Iti oras a pinarbona. Agtaltalimpungawak-

Itaak kadi laeng a maipasngay iti lawag?

Ammok ngatan ti kaipapanan

Ti wingiwing a maibiat iti law-ang?

Wenno maysa a maregreg a balikas

Iti karuotan?

Apay a nalamiis ti dakulapmo iti apuy ti langit

A mangtiltiliw iti kararua ti timek

A dina kayat ti lumugan iti angin?

Agtakderka nga agukas kadagiti burburtia ti ili?

Kadagiti allawig a kukua ti kainaran, soneto, sasao, pampanunot?

Kitaem dagitoy: ti langit a nangakup iti kannag

Dagiti sallapingaw a nangduros iti tangatang,

Ti sawi a mangsipsippayot iti agmatuon

Ken daytoy karuotan a paggilgilapan dagiti siddaaw

A sidudunggo nga impaidda ti bannawag!

Saanmo nga ikkaten ti karbenganda a maipasngay,

Dagitoy nga anninaw iti puso ti kalgaw-

Agkiddaw ti tudo iti pingping ti daga a dagusanna,

Ti apuy ti ragsak, ti uram iti barukong, iti sumpokanda nga ulep:

Iti pannakainaw dagiti dumsaag a bituen iti tanap.

Nalamiis ti dakulapmo, Tagainep,

Maysa a lam-ek ti agsapa a kabsat ti rabii,

Agwaneswes ti tay-ak a manglabas kadagiti dapanta

Iti karuotan a pakaipasngayan dagiti umatiddog nga anniniwan:

Nakitam kadi ti ipapatay ti gilap ti linnaaw?

Padasli

Kasano ngata ti agdaniwen? Kasla diak sa ammon. Padasek man a pagadalan dagitoy nagay-ayamak nga inkur-it idi Disiembre itay napan a tawen. Poetic studies laeng dagitoy.

Maymaysaakon…

Maymaysaakon kalpasan dagiti panagorasion

Kadinnakulapko ti mangin-inut a sipnget

A mangam-amloy kadagiti bulong

Santo umagep iti dapan

Ti ulimek.

Maymaysaakon a makidinnaniwan iti rabii

Bugbugtaken dagiti kariar ti panniki

Mangkarkarit iti umasul a solitariok

Sadanto met la agsubli iti abut

Ti panagtuglep

Damagek ti nagan dagiti baro a pannakaikawa

Amangan ta di laeng am-ammok dagitoy

Katugawko dagiti diak ammo a duadua

Iti kongkreto a pannakikappia

Iti musa a bukodko.

Maymaysaakon kalpasan ti maiserra a katawa

A maikupin libro ti baro ken duog

Damagek laengen dagiti diak maawatan

A maris iti angin ti karuotan

Kaduak a dipay nagkitem.

Maymaysaak latta a labsan ti agawid a lubong

A mangibati iti pukkaw ken daranudor

Agyamanak iti langit iti yiisemna

Umagek ti baguben iti pingpingna

Isaluketkon ti kandado ti kappia.

Agtakderak

Agtakderak: siuuyos a lasag

Iti bibig daytoy agwasangwasang a karayan

Umun-uneg latta ti di maisuro nga ayatna

Ti karina iti pinantarna a kadaratan

Adda amin a panangdungona kadagitoy bato

Bisil nga ay-ayamenna iti pus-ongna; aba’t-danum

A nakarukob a mangmatmatmat iti angga-angga

A lumned-tumpaw.

Daytoy ayus dungdunguenna amin a darat

Ti lap-ok ken ti taptapuyok, malukong a babassit

A di makaidna, ti danum yurayna

Maibiat a kasla panait a pana ti gilap

Manipud kadagiti ulep; kapardas ti mata a manglasat

Iti espasio ti panagayus ken pannakatnag.

Wen agsennaay ti ayus iti nakaro a waw

Iti agek ti nalamuyot a daton ti teppang.

Kastaak met kenka. Diak makakita iti isasangbay

Nga ilukatam ti naganko kadagiti pangngaduam.

Ay-ayatenka, kas iti panagayat ti karayan iti bisil

Kas ayus a di makapagpakada; ayatenka

A bisil iti pus-ong ti nalilibeg nga ayusan

A bisil nga aprosak iti naruot a riknak.

Taliawek dagiti silaw iti dumaya

Atapek nga imbitinmo dagita kas parolak

No sadino ita ti nangyakaram iti ridam ken orkidiam

Sibogak koma pay dagitoy iti ling-et ti dakulap

Uray pay dimo kiddawen ti dam-eg

Iti sirok ti sipnget ibitinko ti dungngok nga iket.

Nagsikigen ti gagan-ayan

Idiay adayo a langit insab-iten ti dugudog

Dagiti puraw a layagna

Natudio dagitoy a nangules iti daga

Kasta koma met ti aramidek kenka ayatko.

Iti daytoy teppang adda malmes a kalikagumko.

Iti daytoy a teppang agbennatak iti sennaay.

Unnaandakon a sumangpet dagiti linnaaw

Murmurayanda dagiti aggaatag a santol

Agawidak iti naladaw a sipnget a diak maurnos

Dagiti agkulkulaiseg a bara iti barukong

Panglinayko ngata daytoy; sika a pakauna a kimat

Sam-it ngata daytoy ti regget umuna a panangdilpat

Iti awan baorna a tinubong?

Ngem wen, saanko a kabaelan a sakaen ti karim

Ta insaluketmo daytan iti bangir a pisi ti kannag

Iti naparkagan ngem adayon a derraas.

Kaab-abayko ti lamiis…

Kaab-abayko ti lamiis ita

Damagek kenkuana dagiti dina am-ammo

A pagayam a mairupaak iti sango ti paginuduan.

Kitaem dagiti kataltalonan

Kayat a pagnaedan dagiti kigaw a perlas

Nagpaitulodda dita kadagiti payak ti sardam?

Arakupennak iti tumulang

A panangipatpateg; sika a kanayon

A sumangpet a silulugan kadagiti parbangon

Daytoy nabiit a patempateg

Urayek kadagiti naladaw a malem

Sagidennak, ulsannak kadagiti di maawis a ridep

Kaabayka ita iti rupanrupa

Iti bangkito iti kaasi ti parbangon

Mano pay a bigat a tagikukuaenta dagiti kinaridam?

Ah, maduduaak; sika ti musa

Dagiti daniw a naputar iti paginuduan?

Inton pumanawka, agkannak kadagiti linnaaw a luam!

Ania ti baro ditoy?

Mababain dagiti askawko itan

A bumaddek iti daytoy a dagam.

Sadiay, mabuteng nga aglayag dagiti mahogany

Iti panangawis ti anginna.

Ngem nalabbaga pay laeng dagiti ules ti patakder

A nabati iti baet dagiti aggagantil a muyong.

Ania ti baro ditoy? Baro kadi dagiti pagsasao

Kas iti daytoy nakiabig a pasdek

A minaruanyo iti nagan ken talek?

Adu dagiti naisibro a rupa

A diak ammo no maammuakto manen

Kablaawandak iti ganggannaet a sutil

Mariknak. Kukuak met dagitoy nga an-annong.

Ania ti baro ditoy? Nabursi kadi ti abel

Kadagiti sinanpuso nga agkikibin a bursina

Dagitoy ladawan ti agpipinnetpet a tedda met

Ti ilalasat dagiti sutil a dadael?

Ngem aglatlati ti binangonko nga arko ti sirib ditoy

Apay a di kadi itan aginaldaw a maluktan

Kas ruangan iti taeng dagiti agpadakkel iti nagan?

Adda kadi baro ditoy; addagita dagiti ruot

A mangtagtagikua kadagiti ping-ir ti kinadalimanek

Kukuayo pay laeng ken ilaloyo met dagiti kebbayo

Ti almusaryo iti sirib a nabaliktad a sao ti paayusna

Tay libbi ken paraipus dagiti gatgatangenyo a sarita

Sayonto manen ilako nga awan sabsaborna

Di ketdin ta por kilo amin dagiti addangyo

Ket di latta malpas dagiti linong iti kasipngetan.

Awan ti baro ditoy, umayen ti reggaay

Inton adda aldaw nga agipudno dagiti pakasaritaan

Nakamattider, agmulagatkayo a mataptapokan.

Wenno nagpalikud iti gimong iti naisugel a tugaw.

ANIA, SINABAWILANDAKA DAGITI ESTUDIANTEM, KOMARI?

Sarilaysay ni Joel B. Manuel
Caribquib National High School
Banna, Ilocos Norte



INTIL-AYKO pay ti timmungraraw iti sango ti ridaw ti classhomemo, komari. Inin-inayadko ti immasideg iti kuartom ket makadakes a kasta ta nasikkarudko ti landok nga ayan ti naimasetera a pikpikkiit ni prinsipal. Dandaniak napiddawil. Ngem intuloyko ti nagtil-ay ket napamalangaak pay iti nadaponak a pundiarmo.

Nakapannimidka iti lamisaanmo. Nagduaam ti tapayam. Ngumanarsiit ti panagsinglotmo. Pagam-ammuan, pinidutmo ti trapo a pagpumpunasmo iti pisara ket sakbay a mapagunianka, inyapputmon iti agongmo ket nagpangresam. Idi tumaliawka iti ridaw nga ayanko, naitangkarang kaniak ti tisa-tisa a subsob ken agongmo. Inapputko ti ngiwatko iti yeellekko ket naimulsik ketdin ti pustisok ket naniktaal iti agbakbakbak a pasilio. Pinidutko a pinunasan iti unipormek.

“Ania, ayat dikdikkumeram a bigbigat,” intarapnoskon ti simrek ngem napayatko ti pigad ket no diak nakakapet iti diding, naipakuyasyasak koman. Natimudko ti ellek dagiti estudiante iti pangadaywen a sirok ti salaysay. Imbakalko ti kusilapko kadakuada.

“Tumakderkan, ta inta idiay canteen,” iniggamak ti sanggir ti tugawmo. “Sika lat awanen idiay,” Ipapasarakko man ketdi ti sumundiaman kenka ita komari ta kapaspasangpetmo tay loanmo iti GSIS. Agasem a beinte pisos laengen ti pagpatpatawak ita nga aldaw ta kinimkimo metten ti sabungero a lakayko amin a natedtedda iti sueldok. Diak pay nabayadan tay loanko ken ni head teacher. Anaknanto lattan a ti itedko.

“Tumakderkan, a, komari,” impiduak ti awisko ngem imbaningrotmo ketdi. Amakek manen a dumikar dayta angkitmo. Malagipmo daydi panangitraysikelko kenka ta limmitemka metten? Unay ket a malasta idin ta idi addata iti kawatiwatan ti dalan ket na-flat tire met di nagluganantan.

Inyad-addam ketdi nay ti naguraor. Kasla igay-atmo koma ti tumakder ngem agsublika man met laengen nga agtugaw. Saka nagliad a timmaliaw ket kinitak met ti sanggir ti tugawmo.

“”Dagiti ‘nimal nga ubbing, komari!” imbir-itmo ket uray la nakunes ti mapirpirpir nga abbong ti lamisaanmo iti panagsuronmo. “Dida pay la ketdi aglugsot!”

Madika agilunod, komari, kunak koma ngem inggay-atmo ti tumakder ket adda nanikraat. Daytan sa georgette a badom, komari. Dika met nakatakder. Siak met ti timmugaw iti ping-ir ti tugaw a monoblock iti sangom. Kasla adda kimminit iti pingir ti patongko ngem diak inggingina.

“Impiketdak dagiti ‘nimal nga ubbing!” imburongkom. Inikkanda ketdin iti nakapigpigket a glue ti tugawko.”

“Kasta, aya?” intingigko ta nalagipko di panangpiketda met iti tugawko iti bubble gum. No dinto pay la maiparit dayta a bubble gum kadagiti eskuelaan.

“Nalabesen ti kinasurdo dagiti estudiantetayo, mari!,” inwagismo ket natipawmo ti nakinrabaw a libro iti rabaw ti lamisaanmo. Natinnag ket naitaltal ketdin ti ikingna iti lumteg a tanganko a pinakirkirak ken ni Masing a manikurista bayat ti panagkopiar dagiti ubbing iti nagatiddog a leksion iti TLE. Napatakderak ket nagsalaak la ket ngarud iti kinnuton a dina rebbeng.

“No apay ket ngamin a kuna di nanang nga agmestraak tapno makaikaroak iti pananglablabak daydi Mistra Bisir kaniak,” imbaningrotmo manen, komari. Nalagipko met daydi nanang a nangipilit nga agmestraak ta nakapsut kano ti utekko. Diak kano bagay ti doktora wenno abogada.

“Ngem kitam, ita a komari, diak met maipapas ti pungtotko ta maiparit ti aglabak iti estudiante. Lalo ta bumarodan ”

“Ket wen, a komari. Ditay masagid dagita nga ubbing uray aglablabesdan,” inyanamongko.

“Makakarkaremkemak la koma iti ubing, komari,” nagbukibukirad dagiti abut ti agongmo.

“Lebbekek koma ida a bayuen sako iwarakiwak iti kapek.”

“Ay ket, maikkatkan a, a mangisuro, komaari,” impatigmanko. Numon ta inkanayonna nga inkumpas ti sakana nga imbaddek ket inlisik ti tanganko di la ket ta mataltal manen

“Ammom, komari, awan anay dagita a paglintegan nga ipatpatungpal ti gobierno, DSWD kada bantay bakal, este, bantay bata. Isuda ti mangpatpatangken kadagiti barisungiad nga ubbing!”

“Ne ket dika agpabasol, a,” inlanak ta madlawak ket aggitebgiteben ti urat dita pisapismo. Ammok nga agoverheatkan no kasta. Sa ket medio agbilliingen ti panagangesmo. “Adda met pagsayaatan dagiti programada ta maikontra iti pannakaabusar dagiti ubbing.

“Wen. amman, komari. Ngem isudat pagkamangan dagita a konsintidor a nagannak!”

“Wen, adu ngaminen ti konsintidor a nagannak. Dida pay la isuro dagita nga annakda no dida kayat a mapitingda.” Inyawatmo ti sangasupot a mani a liningta. Ayna, diak metten maigawid ti lidduokko ket rimmakemakon, a iti kasla ulo’t aso.

Nalagipko la ket ngarud daydi panangtaltalko iti kasoy dagita nakidiablo nga ubbing a nasalamaak a di mapan agklase iti Chemistryda ket agtatanggada iti likud ti stage. Sadak nginayemngeman idi matukmaak ida. Iti pungtotko, impasakmolko di naata a kasoy sako impangalngal. Urayda la nabudbuduan ket. Timmaud ti kabbibaw dagiti ngiwngiwda.
Ngem makadakes a kasta ket ne ta inkamang ketdin di sal-at a nagannak iti DSWD ket pinaayabandak. Child abuse kano ti inaramidko. Kapilitan a nagpakaasiak iti nagannak ken dagita a taga DSWD a diakton ul-uliten ti inaramidko. Pinagpirmadak pay. Kumemkemkemak idi iti pungtotko. Ti animal ketdi a gobierno ta nagar-aramid iti paglintegan a pakaibaludan ti sakana!

Madi met ket ti di agteppel, ammok met dayta. Ngem ala man, Apo Dekano Eddie Borja dita MMSU-College of Education, no adda estudiante a mangngayemngem kenka a mimmesmestruan, dika ket makapungtoten?

“No idi ket uray an-anuen ti maestra ti pupilna, awan biang ti naganak, basta pakaisuruan ti ubing. Ita ketdin…”

“Isu ket a ditay makaisuron, komari. Idi mannursuro ti awagda iti kas kadatayo. Ita, paisuro, dayta ti rebbengna nga awagda kadatayo.”

“Ta adu ngaminen ti mannakibiang, kunam.

“Sobra ti proteksion nga it-ited dagiti nagannak kadagiti annakda!”

“Kasla dungdunguenda ida unay, kunam, komari.”

“Malagipmo pay no agkampingtay idi. Itugot ultimo kayo idi. Ibulosdatayo latta dagiti nagannaktayo. Ngem itan, agpabalonda pay ti shellane, kunam. Sadanto umay bambantayan dagita annakda! Kasla arkostay lattan a sinantatao a mamaestra, komari.”

“Ana’t awagtay kadakuada no kuan, komari?”

“Visiting forces…” imbaningrotmo latta. “Dayta koma classroom punishment ti il-iliwek nga isubli ni Roco idi, komari”

“Kasano nga isublina ket adu met ti timmaud nga aginlalaingen,” kinunak. “Idi napan a tawen, inayabandakami iti maysa a seminar idiay Mangaldan, Pangasinan, komari. Children’s rights daydi. Kinakuyogko ni Manong Atong Taylan dita Cadaratan National High School dita Bacarra.”
“Ket?”

“Nagadu a nasarita daydi balkat a propesora maipanggep iti children’s rights. Ammom kano koma, mari, children’s rights violation kanon no pagbilagentay dagiti ubbingtayo iti agricultureda iti labes ti alas nuebe.”

“Apay a tattam la nga imbaga dayta?”

“Naay, makabaontay pay ketdin, komari. Di pay senyorito amin nga ubbingen?”

“Wen, aya. Nagmayat ta napanunotmon. Di kad no awan ammo dagiti ubbing a kalinteganda, dida makariri. Husto dayta. Naman ta awan maamammuanda a karbenganda, dagita kuog nga ubbing ta dida agpannakel.”

“Idi rabii, komari, adda manen kaso nga inyuli ti maysa a nagannak iti DSWD provincial office. Kinuddot la met di maestra ti ima ti ubing ta di agat-atension. Dinagus metten ni dayta a pulano a naganak a napan pina-medical.

“Ana ngata komari, kaslanto ngata Hawaii ti Filipinas a tiliwen ti polis ti mangdangran iti uray bukodna nga anak?”

“Addanto labitna, komari. Di pay kunanto metten dagita diaske nga ubbing, you hit me mommy, I’ll call the police.”

“Di pay ket awanen ti sarita ti Biblia nga usarem ti pagbaut a pangisalakan iti ubing wenno dimo usaren ti pagbaut ket mapukawmo ti ubing, kastan sa itay.”

“Parikuttay ita no kasano ti pangdisiplina a makalibretayo. Daytay agtiritir met ti diablo nga ubing. Nanglangit ket nabennat ti atddog ken uratan a tengngedna.

“Naay ket adda ammok, a komari. Adda insuro idi ni Dekano Eddie a pamuspusan,” nanglangitak met ta linagipko daydi indemonstratena idi.

“Ibagam, man, mari ta uray aramidek kadagita barisungiad nga ubbing, awan rummuar iti medical?”

“Petpetam dayta babaen ti kilikilina samo ipennek nga ipuligos, komari! Kitam no di agikkis iti uray la marba ta bobedam a matmatnag!”

“Kasta aya?” kaslaka la naungaran a kakok. “Awan makita ti doktor a lemma dayta no kua?”

“Awan, a. Wenno saan kammetem ta tapaktapak ta sinalbag nga ubing samo ipennek a guttaen! Paturaymo kad ta manikraat ta buoknan ta agnakem!”

“Napadasam kad daytan, komari?”

Ket wen, a kunak koma ngem diak pay talaga a napadasan. Ti pay la padasko ket ti immay panangsangat kaniak daytay mangopisina dita munisipio ta sinatsatak ti first year nga anakna a nangsikkasikkarud kadagitay naimasetera a mulak. Immay ketdin dayta a natayag, napudaw ken barguala a mangopisina dita munisipio ket nagung-untannak.

Kinunana ketdin nga adu ti kuartana a panggatang ti anakna iti sukat dagiti binuongna a masetera. Sana pay impasarunson nga uray gaburannak kano iti damili ta mabalinna kano met a pakiawen dagiti aramid da Kompare Zaldy Cudal. Ti pangasnat diayen! Siak ketdin ti inung-ungtanna ket naigulpek pay iti CS board idinto ta maminsangapulon nga ageksamen isuna, dina pay naipasa, pue! Immay pay idi a nagpapirma iti waiver idi naipasak ti CS boardko ngem impatalgedko a mangisuro ti gagemko, saan a mangopisina dita agub-ubo payen a munisipio ditoy Cabingrawan. Ngem ala, bay-am daydin ta awan met nagbanagan di anakna. Adda itan a mabagbagtit idiay rehab, no kuan iserrekda, no kuan iruarda.

“Ammom pay, komari, dagitoy a taga-Bomba Radio ti maysa a mangpatpatibker kadagita a nagannak. Indanto met ngamin awaten dagita a reklamo sadanto tambotamboran. Adayo ket nga isakitdatayo a manursuro tapno agsayaat dagiti ubbing.”

“Korek, komarik unay,” kinunak. Tumibker latta dagita ubbing a reklamador ta batbatingtingan met dagita sumagmamano a kuog a taga-radio ida. Isu a manmanoak man nga agdengngeg kadagita nga agngawngaw iti ballasiw ti tangatang.”

Naibusen ti manim, komari. Awan metten ti ma-spotak a dukimasen iti kuartom.

“Ngem, ne intan, a, komari,, kinunak ket ginuttak ti tugaw ket naglayag agingga iti asideg ti ridaw. Nalipatak a daytay gayam gaslift a de-roller a tugaw ti computer ti nagtugawam, mari.

Inggay-atmo manen ti tumakder ket nakatakderkan. Ngem, ne, kaslaka agbulan, komare. Sal-at manen dagita nga ubbing, nakunak. Tumakderak koma metten iti tugawko ngem iti yisiisko adda manen simpiit iti patongko. Nakarkaro ngem itay . Kinudkodko. Ne ta kimmarkaron. Simmanaang a simpiit. Sabawil sa! Simmayabsabakon.

Isu met nga adda natimudko a garikgik dita sikigan ti building. Animal nga ubbing! Makipaglabakak kamman! Ngem nalagipko ti pinirmaak a katulagan. Ania pay, imsiagakon a simrek iti uneg ti CR iti office ket insangitko lattan ti nagkanudkod!

Wha! wha! hu hu hu! Sal-ot pay ketdin ti kastoy a kasasaad ti mannursuro! Hu hu hu!

ken ni mervyn mendoza

mamaen kadi a mapasag itan ti arapaap
iti sirok ti arimbangaw unibersidad a siudad?

adda kadi itan mapugsot a katawa
ti anges a mangdepdeppa iti diploma?

ditay ammo ngamin kararua ti lidem
agbaribaritayo kadagiti mabisbisin a malem

kaano pay nga agaligagget ti pus-ong ti lagoon
iti bagsol ti sipnget a nangpapatay iti parbangon?

dagitoy ngamin a kaarubatayo a marmarna
mabisbisinanda iti atang a dida makitkita.

inton maminsan awagantayo ti baglan
ta orasionanna ti linak a di mangyaw-awan

adda koma man darekdek dagiti engkanto
ta dida asaken dagiti palakay ti estado

ngem kasano nga aladam dagiti palangguad
nga agkagay iti silap ti kotse a makaprad?

Ania, Multaenda ti Agsao iti Iloko?

Sarilaysay ni Joel B. Manuel



Maysa a maestro a Briton ti nadutokan a kas empleado iti British Council iti Manila. Maysa a bigat, ininterviewna ti maysa nga Ilokano nga instructor iti MMSU nga agapaplay a mapan agbasa idiay London. Tapno nalawlawag, iyulogtayo iti Iloko ti patanganda:

“Kasano koma a saanmo nga ammo ti agsurat ken agbasa iti Iloko ket dayta ti nakayanakam a pagsasao?” sinaludsod ti Briton. “Saanko a maawatan no apay a nagbalin a kasta”

“Sir, ditoy Filipinas, saanda nga isursuro ti Ilokano iti eskuelaan.”
“Ania ngarud ti lenguahe a maiyad-adal?”
“Filipino ken Ingles, sir.”
“Di met aya dialekto ti Filipino dayta Ilokano?”
“Sabali a pagsasao dayta Filipino sir ata, isu dayta Tagalog. Isu ti insursuroda.”
“Matikawak! Apay a Tagalog ti insursuroda kenka ket saan met nga isu ti nakayanakam a pagsasao? Ibagam met nga Iloko.”
“Sir, ket isu met ti mapaspasamak. Iparitda pay ti agsarita iti Iloko a ta multaendakami idi. English ken Tagalog latta a ti ipausarda kadakami.”
“Talaga a diak maawatan dagiti Filipino. Mano ti pattapattam a kaadu ti agsarsarita iti Iloko a pagsasaom?”
“Diak ammo ngem umabot siguro iti 10 a milion, sir. Sa dagiti dadduma a grupo iti Northern Luzon a ket ammoda latta met ti Ilokano. Mapan siguro a 14 a milion sir.”
“My God! 14 a milion a tattao ngem saan a maisursuro ti bukodda a pagsasao kadagiti eskuelaanda. I find it puzzling. You are a very unique people.”
“Sir, adda awagmi iti dayta. Only in the Philippines, kunami.”
“Aha, my goodness. Amang a dakdakkel ti populasion ti Ilokos ngem iti Portugal ket awan ti maisursuro a literacy iti bukodyo a pagsasao? Amang a dakdakkel ngem Belgium. Talaga diak latta maawatan. Kasano koma?”

Nakapanawen ti Ilokano ngem masmasdaawan unay ti Briton no apay nga iti Ilokos saan a maisursuro ti Iloko kadagiti eskuelaan. Binasana dagiti dokumento ken pakasaritaan ti lengguahe iti pagilian ket natakuatanna nga awan uray maysa a nakayanakan a pagsasao ti maisursuro kadagiti eskuelaan malaksid iti Tagalog a napagbalin a Filipino. Lallalo manen ti kigtotna idi maammuanna nga ad-adu pay dagiti Cebuano ngem dagiti Ilokano ket kaskasdi a Filipino ken English latta ti mayad-adal. Uray dagiti Ilonggo. Ita pampanunotenna: di ngata daytoy ti gapu ti kinababa ti performance dagiti Filipino kadagiti eskuelaan?
Mabagtit latta ket mabagtit dayta a Briton a mangpampanunot iti dayta. Ngem apay ngamin ta masikoran?

Wen, ata idiay Europa, amin a nasion a sakup ti European Union ket maisuro ti panagbasa ken panagsurat iti nakayanakan a pagsasao. Maisarunonto ti di nababbaba ngem dua a ganggannaet a pagsasao nga adalenda. Ngem nungka nga umuna ti ganggannaet a pagsasao nga adalenda. Ne, ita kunana, addan sa ket katok dagitoy a Pinoy.

Mawayaak laeng innakto man agpasiar idiay Ilokos, kinunana. Amano met a natinongdan no awatenda ti instructor iti MMSU kas eskolar wenno saan. Ngem dina pay la ibagbaga ti resultana. Paipasiar pay iti daytoy.
Inawaganna ti Ilokano nga instructor ket impakaammona a mapan agpasiar.

“You're always welcome,” kinuna met ni Saluyot. Adda pay ket Briton a bengngatnan ti muyot.
“Kayatko a kitaen dagiti eskuelaan,” imballaag ti Briton.

Nagrubbuaten ni Briton. Ngem kasanguannanna, a ket napan iti National Bookstore ta agbirok iti diksionario Iloko. Napan iti main branch daytoy idiay Araneta Center Cubao. Awan met nakitana nga Iloko dictionary. Sanamagan, kinudkodna ti kumalbon a lulonanna. Only in the Philippines, nalagipna ti Ilokano nga ininterbiona. Ngem makabirok la ketdi idiay Ilokos. Uray la no phrasebook iti Iloko.

Naglugan iti bus nga agpa-Ilokos. Naipatang ketdin a nakakatugaw iti tarabitab a baket a nakasunglass uray iti uneg ti bus. Tinina daytoy ti buokna iti amarilio, naka-shorts ken naka sapatos iti rubber uray awan met ipabuyana a pudawna.

“Hiy, ur an Amerikan, men?” inting-i ti tarabitab.
“British, if you please,” insungbat ti Briton. “And you are an Ilokana for sure?”
“Yis, yis, yo!” intag-ay pay ti tarabitab ti imana a nagadu ti galanggalangna. “Aym Dominga. Dominga Manarpaac pram Batac. “Plis to mit you…”
“I’m Mr. Dennis Chapman, British Council. How are you?”
“Ah, viry payn,” impasarak latta ni tarabitab. “Ar yu going to the Ilokos?”
“Yah. Do you have a magazine with you?” (Ita, iyulogtay ti saritaandan ta di agunget ni Apo Editor)
“Ay, sir ket adda a. Siak pay ti kunam?” inruar ni Dominga ti Remate. Adda pay naikuyog a Tiktik.
“Kayatko a sawen tay Iloko?” inreklamo ti Briton.
“Iloko? Apay agbasbasaak ket iti Ilokon? Nagbaduy!” impanen ni tarabitab ti kinatarabitabna. “Ammom, dakami nga Ilokano, klaskami itan. Apay ket agbasakami a met iti Filipino ken Inglis? Pagsasaomi, Ilokano sanakam pay pagbasaen iti Iloko. Huh, para kadagitay lallakay a kada babbaket.”
“Ngem adda magasinyo nga Ilokano?”
“Ay pakpakawan. Adda. Bannawag ti naganna. Ngem dakami a klas a tattao dimi basbasaen dayta. Para kadagiti dina ammo ti aginggles ken agtagalog dayta. Agbasakami a iti Liwayway.”

Nakudkod manen ti Briton ti pultakna. Only in the Philippines, inyisem ti unegna.

“No kasta dika agbasbasa iti Iloko?” dinamag laeng ti Briton.
“Awan, a. nagrigat a basaen dayta Ilokano. Dagitanto pay ubbing idiay. Ibagada a narigrigat a basaen ti Ilokano ngem Filipino ken Ingles. Awan, a ket pagsasao dita ag-aging dayta, Ilokano. Inton dumanonak didiay yanmi, awanen, tagalogendakton ata diak met sungbatan ti saludsodda no dida agtagalog.”
“Uray iti Kailokuan, agtagalogkanton?” kasla naltotan ti Briton.
“Wen a. Apay ibagada a nakaadalak no diak ammo ti agtagalog ken agingles? Aginglesak a.”

Saan la a ti pultaknan ti bimmudo ti Briton. Pati pay teltelnan. Matikaw a talaga kadagitoy a Pinoy. Daytoy a maysa nga Ilokana, inton makadanon idiay Ilokos, agtagalog pay laeng ket Ilokanodanton amin? Sana pay ibaga a narigrigat a basaen ti Ilokanona? Anian!
Only in the Philippines, nalagipna manen ti Ilokano a taga-Laoag a mangsabet kenkuana.
Segun iti nabasbasana ni Briton maipapan kadagiti Ilokano, ammona a mangrugi nga adda dagitoy iti Tarlac. Bininsirna kadagiti kalkalsada no adda karatula wenno road sign nga Ilokano koma. Awan met. Ala ket nagpaliiw latta. Pangasinan. La Union. Kailokuan ditan. Awan met pagilasinan a mabasana a kasta. Uray koma dagiti advertisement a nga adda Ilokona. Nagdadakkel dagiti billboard a puro English met ti adda a mabasa. Awan met latta ti Iloko. Ne ket no didiay Europa a ket no ana ti pagsasao iti lugar, isu ti maipan a pagsasao dagiti paskil kada advertisement.

Only in the Philippines, nakunana manen. Saan sa ket nga ammo dagitoy a Pinoy nga usaren ti bukodda a pagsasao a pakikinnaawatan, kinunkunana.

Kalpasan ti makautoy a biahe ken makautoy a kinatarabitab ti Ilokana a babai, nakadanonen ti Partas iti Laoag. Kas nabasbasanan, daytoy ti sentro Iloko. No kasta ngarud, ditoy ti maysa kadagiti sentro ti orihinal nga Iloko. No ikomparana iti English, daytoy ti pannaka-London ti Iloko. Makabirok ngarud ditoy ita iti diksionario nga Iloko, impasingked ti nakemna.
Apagbabana, nasaripatpatannan ti Ilokano a mangsabat kenkuana. Nakayaman pay. Ne, ta makangngeg met pay laeng iti Tagalog a sarita kadagiti pasahero iti terminal. Addadan iti Ilokos, apay ta nakatatagalogdan? Saanda ngata aya nga Ilokano dagitoy? Samman met a ta nagawidda met a kas iti dayta tarabitab a nakatugawanna.
Inawis ti Ilokano a mapanda mamigat.

“Ti pangipanam kaniak ket ti adda native nga Ilokano a resipena,” kinuna ti Briton.

Ti met Ilokano ita ti nangkudkod iti sellangna. Sadinno itan ti adda kastana a medio adda met klasena a restaurant? Awan malagipna. Awan a talaga no di dagiti pagpapanganan kadagiti terminal.

Hal-ot, insul-oyna. Apay ngamin awan ti de-klase a restaurant koma nga agiserbi iti imbaliktad, pinapaitan, dinengdeng, pinakbet? Aha, ipannan a siguro idiay Fort Ilocandia daytoy a Briton. Nabasbasana met idin nga adda kakasta a resipeda idiay. Ngem adayo met pay.
Mabisinakon, inreklamo ti Briton.

Naarakattot ti Ilokano. Pimmara iti traysikel. Nagpaitulodda iti maysa a pangpangan iti amianan ti Five Sister’s Emporium. Gasanggasaten, kinuna ti Ilokano. Inserreknan daytoy iti karinderia. Nagorder iti imbaliktad, dinengdeng, pinakbet sa dinardaraan.

“Wonderful!” indayaw ti Briton. Nangandan. Idi makapanagnda nagsaludsod no silulukaten ti paggatangan iti libro. Wen, kuna met ni Ilokano ata agalas otson.

Rimmuarda sada nagabagatan a nagpadaya. Ni Ilokanon ti nangiyabaday iti bag ti Briton. Simrekda iti Five Sister’s Emporium. Nagtarus ti Briton iti book section

“Adda Ilokano a diksionarioyo?” dinamagna iti saleslady
“Adda met sir. Ilocano-English dictionary.” Impakita ti saleslady ti diksionario a para estudiante.
“Adda nangnangngegko a Laconsay Dictionary iti Iloko? Awan ti kastayo?”
“Adda idi sir a ngem naibusen. Lima la a kopia ti innalami idi a ta awan met ti aggatang ngamin.”

Ania, mano ti populasion ti Laoag, limlima a diksionario iti Iloko ti nailako ditoy? Nakakakaskasdaaw, kinunana.

“Kitaenta man no ania nga Ilokano a publikasion ti adda?” kinuna ti Briton.
“Awan met a sir ta awan met ti marketmi,” kinuna ti aglako.
“Awan la ti lakoyo nga uray pocketbook, nobela nga Iloko?”
“Dagita a sir ti adda,” insungo ti tindera dagiti nataratar a nobela iti Tagalog. “Awan a sir ta di met gatangen dagiti tao no saan a Tagalog wenno Ingles.”

Nakudkod latta ti Briton ti ulona. Strange, strange, kinunana. My gooodness, why is this happening in the Philippines?
Ilokano dagiti tattao ngem Tagalog met ken English ti basbasaenda? How strange! Awan pulos Iloko. Strange!

“Inta man iti sabali,” kinunana iti Ilokano.
“Isu la isu, a, sir,” inreklamo ni Ilokano.
“Gumatangta ngarud iti dayta Bannawag a kuna tay nakaluganak.

Karaho, inngernger ti Ilokano iti bagina. Dina ammo ti paggatangan iti Bannawag ata di met agbasbasa ata dida met agbambannawag idiay balayda.
Impasarakna nga impan iti sikig ti Five Sisters’ emporium bareng adda Bannawag dita. Isu adda Bannawag dita iti baet dagiti periodiko. Ub-ubbaen ni John Lloyd Cruz ni Bea Alonzo.
Nagmulagat ti tomboy a tindera ta pusasaw met a tao ti gumatang iti Bannawagna. Basaenna ngata aya, kinunkunana.

Minulagatan ti Briton ti akkub. Nagmuregreg. Linukibna.

“Oh, my! Newsprint pay laeng ti magasinyo?”
“Isu ti nalaka, sir,” inrason ti Ilokano. No bookpaper di pay nanginnginan.”
“Wen, a. Saan a mapapintas ti kompania ti publikasionyo a ta dikay met aggatang ngamin.”
“Ket no nagrigat met a basaen ita, sir.”
“Ala, ibasam man kaniak uray maysa a parapo, laeng,” kinuna ti Briton iti Ilokano apaman a makunosna a palpalabsan.

Innala met ni Ilokano ti Bannawag. Nupay natarus ti panagbasana iti Ingles, uray la kasla nataldeng ti dilana a nangibasa iti kastoy manipud iti salaysay ni Apo Rudy Contillo:
“Dua nga an-nak la-eng, dung…dung-ngo. A-pa-man a ma-ba-sam day-toy a sa-lay-say, twelve ma-nen a ma-la-da-ga ti ma-i-pas-ngay i-ti Fi-li-pinas…”
“Apay, kaska la agbasbasa a grade I ket naglaingka iti Ingles? Ana ti Iloko dayta 12 ta twelve kunam met latta?
“Sangapulo ket dua, sir.”
“Ket sangapulo ket dua kunam koma ngarud, a.”
Kasla napalek ti Ilokano

Napandan iti hotel a pagdagusan ti Briton. Nagdigos ken nagsukat daytoy. Impagarup ni Ilokano no aginana daytoy ngem saan ta apaman a nakasukat, kinunana ti kastoy: “Inta man iti unibersidadyo ditoy. Naggraduaram kadi idi?”
“Dita MMSU met lang, sir. Mariano Marcos State University.”
“Mano ti populasion daytoy nga unibersidad?”
“Nasurok a sangapulo a ribu, sir. Isu ti kadakkelan ken kangatuan iti standard nga unibersidad ditoy a deppaar.”
“Wen. Kayatko a kasarita dagiti faculty ti Iloko Language dita.”
“Sir, ana a faculty ti Iloko language ti sarsaritaenyo?”
“Ket dagiti mangisursuro a iti Iloko Language ken Literature.”
“Sir, ket awan a ti kasta a departamentomi.”
Uray la bimmullad iti kasla singko a baria ti mata ti Briton.
“What? Kayatmo a sawen, awan ti kasta a departamento ti MMSU?”
“Awan, sir!”
“Strange! Strange! Ania ti adda a departamentona?”
“English a ken Filipino departments sir. English department ti ayanko”
Inraman itan a kinudkod ti Briton ti natundiris nga agongna. Pudoten pay ketdin.
“Dagiti ngarud dadduma a kolehio ditoy?”
“Awan pay iti MMSU, sir, adda ket kadagiti dadduman?” inkanayon ti Ilokano.
“My good God, where can you find a situation like this. Nakakakaasikayo nga Ilokano. Ultimo sentro ti Iloko awan. Awan pay ti Departamento ti lenguaheyo iti mismo a kadakkelan nga unibersidadyo. Awan pay publikasion nga Iloko a nobela kada daniw a ta dikay met agbasbasa gayam. Tagalog met ken English ti basbasaenyo.”
“Wen a ta didakam met pagbasaen iti Iloko kadagiti eskuelaanmi, sir,” inggulpak ni Ilokano.

“Dayta, dayta ti madi ditoyen. Inta man ngarud ita agbisita iti eskuelaanyo. Tay grammar schoolyo wenno high schoolyo.”
“Elementary ti awagmi, sir.”
“Isu dayta ti grammar school.”
Nagluganda iti traysikel a napan iti maysa nga eskuelaan elementaria iti Laoag. Ditay inagnagananen basta iti Laoag. Panakkelen daytoy nga eskuelaan elementaria.
Welcome to _________ Elementary School, kuna ti karatulana.
“Ania ti Iloko ti welcome?” sinaludsod ti Briton
“Ammok payen sir. Welkam a ngata.”
“Ang-angawennak. Awan la ti ammom nga Ilokonan a dimo bulbuloden ta saritami?”
Nagpanunot ti padatay a Saluyot. Idi kuan: “Dumanonkayo, Apo, siguro sir, mabalin.”
“Ket kasta koma ti nakaipan a dita? Apay ta welcome kunayo. Apay, kanayon nga adda umay a ganggannaet iti eskuelayo?”

Madi nakauni ti padatay a Saluyot.
Pinastrek ti guardia ida. Kastaunay tengaag dagiti manarimaan ti recessna nga ubbing. Simmabat ti prinsipal kadakuada.

“Ah, good morning, visitors…”

Ditan ti panagam-ammoda. Imbaga ti Ilokano a dati a pupil ti prinsipala idi isuna. Nagam-ammo met ti Briton ken ti prinsipala. Inyam-ammo ti prinsipala dagiti sangaili kadagiti agmermerienda a mangisursuro. Kunam pay ket aging-Inglesdan amin.

Maaayatan ti Briton. No mapanka idiay Britania ta bassit ti ammom nga Ingles, ay pulos a didaka makasarita iti lengguahem. Ngem ne, ditoy Filipinas, mayat. Awan metten ti mangngegna nga Iloko. English aminen. Aha, daytoy sa ti panangatiwan dagitoy a Pinoy, nakunana. A ngem dida met ammo ti agbasa iti nakayanakanda a pagsasao. Ay, kasano daytan?
Imbaga ti Briton a kayatna a kitaen dagiti klase kalpasan ti recess. Inyawis payen dagiti mamaestra ti panangaldawna.

Ti di ammo ti Briton, kinuniaan ti prinsipal dagiti mamaestrana ken ubbing:

“Laingenyo man ta bareng mangidonar daytoy Briton iti pound.”
Simreken dagiti ubbing kadagiti kuartoda idi aguni ti buzzer. Inturong metten ti prinsipala dagiti sangailida iti maysa kadagiti mamaestrana. Sa pimmanaw ta mapan biit kano iti district office. Science ti leksion ti klase.
“We took up the types of animal feet last time. What are they again? Sarah Faith?”
“Webbed feet ma’am!” kinuna ti maysa nga ubing.
“I don’t like that. Speak in a complete English sentence!”
“Webbed feet is one of the types of animal feet, ma’am.”
“Corrrrrrect! Any other else? Yes, Krishel Jane?”
“Tay, kua ma’am. Tay…mabalin ti agilokano?”
“Oh, no, no, no, no. You speak English. What is it?”
Makaringgoren ti klase. Agtantanamitim ni Krishel Jane. Mangmangngeg ti maestra ti kunkunana a “nagpisi” a ngem dina met idandaneng. Gapu ta di idandaneng ti maestra, ay ket nagdumog ti ubingen.
Agingga nga adda nangibaga iti “cleft feet” ket “Very good!” kuna ti maestra. Pinapalakpakanna pay. Sana kinuna: “You know now, Krishel Jane. Cleft feet.”

Nagwingiwing ti Briton. Binaw-inganna ti padatay a saluyot.
“Adda itantanamitim diay ubing itay. Ania ti ibagbagana?”
“Nagpisi, kunana, sir.
“Ania ti kayat a sawen ta nagpisi?”
“Isu met lang ita kuna ta maestra a ‘cleft feet’.”
“Kasta? Apay a di met idandaneng ti maestra itay ket husto met?”
“Ket no di met iyingles ta ubing, sir ket Ingles ti pangisuro ti siensia ditoy.”
“Ngem husto ta ubing. Ania kadi ti sursuruenda? Saan aya a siensia?” “Ket Ingles ngarud ti kayat ta maestra ita a panagsaritada.”
“Aha, ket saan aya a no agkikinnaawatanda la ketdi ket umanayen dayta. Apay pay la ta masapul ti English no makaumanay ti Iloko.”
“Ket maiparit ngarud ti agsarita iti Iloko, sir. Kitam, isu a nagsardengen ni Krishel Jane nga agsarita ata minulta ti class treasurerda itay imbalikasna ti “nagpisi.”
“Sobra, daytoy. Only in the Philippines, really. Inta man iti sabali a klase.”

Rimmuarda. Napanda met iti sabali a klase. Araling Panlipunan. Manarimaan ti panagcheck ti klase kadagiti quizzda. Maysa nga ubing ti mangrirriri iti maestrana gapu iti score daytoy.

“Ma’am, sa aytem 5 po, di po ba tama ang sagot ko?”
“Ikalima. Sabi dito: Ano ang tawag sa anyong lupa na pagitan ng dalawang bundok? Ano ba ang tamang sagot? Ang sagot diyan ay “lambak”. Lambak. Ano ang sagot mo?”
“Ma’am di ko naalala ang “lambak” Ang inilagay ko po dito ay “luek”
Nagnganga ti maestra. “Susmariahusep, saan mo kinuha ang salitang yan?”
“Ma’am. Naaalala ko yung sabi ng lolo ko noon. Yong lupang pagitan ng dalawang bundok ay “luek” daw. Di ba parehas din yung lambak at luek?
“Ma’am, Ilokano yon. Multahin natin siya!”
“Oo! Multahin, ma’am.”
“Tama! Multahin ninyo. Lambak, yan, hindi luek. Kung "valley" ang isinagot mo, tama rin. Pero saan mo kinuha yang luek na yan? May sinabi ba akong ganyan? Ngayon ko lang narinig yan, e. Babawasan ko pa ng isa ang iskor mo”
“Ma’am pag nakuha ko sana ito di nakuha ko lahat. Ngayon, di ko na nakuha, tama naman, bawasan nyo pa ng isa.” nagdumog ti ubing. Saanen a nagtagtagari.

Gapu ta naringgor pinailawlawag ti Briton iti Ilokano ti mapaspasamak. Uray la limmabaga ti Briton ket nadanogna pay ti angin. Insigida a rimmuar iti kuarto. Ammonan, ammonan ti mapaspasamak. Makapungtot. Anian a pungtotna.

Idi agsursor ti Briton, anian ta naipasabat dagiti karatula iti aglawlaw. “Speak English” kuna ti maysa. Naipaabay ti “Magsalita ng Filipino.” Ad-addan ti dukotna. Malpas laeng ti klase dagitoy a mamaestra ta kitaenna.

Napanda iti library. Agbirok manen dita iti babasaen nga Iloko. Adda dagiti pagiwarnak, adda magasin, adda Liwayway. Ngem awan Bannawag.
Gapu ta inlak-amda, namagusto a nakipangan. Agkakaimas a potahe a karkarne ti impasangoda. Ngem di makapangan ta pampanunotenna lattan ti diskriminasion iti daytoy nga eskuelaan. No kastoy amin nga eskuelaan, awanen, nalpasen ti Iloko.
Inummong ti prinsipala a kasangsangpetna manipud district office dagiti mamaestrana kalpasan ti pannangan.

“Ania ti makunayo, Mr. Chapman?”
“Magustuak ti eskuelayo. Ngem saan a gapu ta bisitaak, diakon isarita ti paliiwko. Ngem diretsuenkayo. Siasinno ti agkuna kadakayo nga iparityo ti agsarita iti Iloko?”
Nakigtotda amin. Kasda la nakariing iti nabayag a turogda.
“Diyo aya ammo a ti ar-aramidenyo ket reppression? Nga imbes a lumaing dagiti ubbingyo saan. No siak ti dakayo, palubosanyo dagiti ubbingyo nga agsarita iti Iloko. Asino man a mangpawil iti dayta, mabalin a makasuan iti human rights violation.”
“Asino ti agkuna kadakayo a lumaing dagiti ubbingyo iti pagadalan babaen laeng iti Ingles ken Filipino? Agbasakayo kadagiti journal ti edukasion ket maammuanyo. Saan itan a makatubeng ti nakayanakan a pagsasao iti panagbasa ti ubing iti English. Imbes ketdi, tulongan ti nakayanakan a pagsasao ti panagsursurona iti English.

Nakanganga dagiti mannursuro. Intuloy ti Briton ti lekturana.

“Kasano a namnamaenyo a makaadal dagiti ubbingyo iti maikadua a pagsasao kas iti Filipino ken English no saanyo nga isuro ida nga agbasa ken agsurat iti Iloko? Basaenyo ket maammuanyo a ditoy laeng Filipinas ti kasta. Isu met laeng a nakapsut ti achievement level dagiti Filipino. Wen, ata manipud pay rugi, saanen nga agkikinnaawatan ti ubbing ken mamaestra. Gapu ta dikay met isuro gayam ida iti pagsasao a familiar kadakuada.”

Di latta makauni dagiti mamaestra.

“Apay a saanyo nga isuro ti panagbasa ken panagsurat iti Iloko? Amin nga ubbing nga Ilokano, addaan karbengan iti dayta. No saanyo nga ited dayta iti ubing nga Ilokano, misedukasion dayta.
“Iparit met dagiti superiormi, sir,” kinuna ti prinsipal.
“Apay nga iparitda? Ania kano ti basisda?”
“Policy kano ti Departamentomi, sir.”
Inruar ti Briton ti maysa a dokumento iti portpoliona. “Innalak daytoy Bilingual Education Policy a dokumentoyo. Kunana ditoy:
“The regional languages shall be used as auxiliary media of instruction and as initial language for literacy where needed.”
“Asino ti mangibaga a maiparit ti Iloko dita? Where needed? Ket needed a. Mabalin, uray dumanonkayo iti Konstitusionyo. Awan probision iti Konstitusionyo a mangiparit ti pannakaisuro ken panangisuro a mausar dagiti bernakular kas iti Iloko. Uray pay agingga iti doktorado dayta.

“Ti makadakes kadakayo, ik-ikkanyo unay ti pateg ti English ken Filipino a nangnangruna ngem iti pagsasaoyo. Saan met nga amin kadakayo mapan iti abroad. Dagiti mabati ditoy, anianto ti maaramid kadakuada. Saanda a namaster ti English, saanda met a namaster ti Filipino ket anian ta ultimo Iloko a kukuada, saanda pay nga ammo a basaen ken isurat. Nakakakaasikayo a tattao.”
“No ibaga dagiti panguluenyo iti eskuelaan a saan a mabalin nga isuro ti panagbasa ken panagsurat iti Iloko, ipabasayo ti Bilingual Education Policy kadakuada. Kasta met ti Constitution,” intuloy ti Briton. “Ibagayo a maysa a kinamaag ti patinayon a panangimammammegyo iti Iloko kadagiti pagadalan. Matmatayen ti pagsasaoyo nupay 14 a milion gayam a tattao ti agsarsarita iti daytoy.”
“Sibibiag met sir,” kinuna ti prinsipal.
“Sibibiag. Ngem main-inuten a matay. Umuna a matay ti literaturana. Apay? No awan ti agbasbasa iti Iloko, awanto metten ti tumaud a mannurat. No awanton ti mannurat, matayen ti literaturana. No matayen ti literaturana, sumaruno a matay ti oralidadna. Kumapsuten ta ti pakakakitaan ti kinatibker ti lengguahe no maisurat daytoy. Nalaka laeng a matay ti saan a naisurat a lengguahe. No matayen dagiti mismo a makinsarita iti daytoy, matay metten dayta. Adu a pagsasao iti lubong ti matmatay iti inaldaw. Anianto ti agbiag kadakayo? Ti Filipino ken Inglesyo a dikay met kukua?”

Awan nakatimek.

“Awan sabali a mangtaginayon iti kultura ken pagsasao ti ili no saan a dagiti eskuelaan. No baybay-an dagiti eskuelaan dayta, mapukaw a mapukaw. Isu nga agpanunotkayo. Sakbay a maladaw ti amin.”

Kabigatanna, napan met ti Briton iti MMSU. Kinasaritana a mismo ti Presidente.
“Presidente, sadino ti ayan ti kolehio ti Iloko Studies ditoy unibersidadmo?”

Nakigtot pay ti presidente. Iloko Studies. “Awan. Ti adda ket ti research center ti Iloko ken libraria nga ayan dagiti materiales iti Iloko.”
“Nakakaskasdaaw a panunoten a daytoy Universidad itoy ket awanan eskolar iti Iloko. Apay?”
“Awan ti pundona, sir.”
“Ngem adda dagiti makabael iti dayta?”
“Addada met a sir. Nagadu a mannurat a tumulong ditoy.”
“Dikay kadi umapal iti Universidad ti Hawaii ket isusrsuroda ti Iloko kano. Ditoy mismo a puon ti Iloko, saanyo nga isursuro dayta?”
Nakigtot manen ti presidente. Saan a nakauni. Ita la amangngegna dayta a. Idiay Universidad ti Hawaii, isursuroda ti Iloko?
“Dika mamati? Kadakkelan ti enrolment dayta a programa ti lenguahe iti Departamento ti Indo-Pacific Langauages ti Iloko, Mr. President.

Tinapaya met ti presidente ti mugingna. Nagpanunot.

“Apay, akem dagiti unibersidad iti Ilokos ti mangtaginayon kadagiti kultura ditoy. Awan ti namnamaenyo a mangitag-ay iti Iloko no saan a daytoy MMSU ken sabali pay nga universidadyo. Irugiyo ket sigurado a sumurotto met dagiti dadduma pay a sentro iti Kailokuan. Ipaturayyo ti maiwaras amin dagiti sentro ti Iloko iti Amianan tapno agbibinnadang dagitoy. Isuroyo koma metten iti undergraduate a kurso ti Iloko kas lenguahe ken literatura. Agipablaakkay metten iti libro.”
“Ala, adalenmi dayta, Mr. Chapman,” kinuna ti presidente.

Pinayapayanna ti sidekickna a padatay a Saluyot. “Ita, no denggendak dagitoy, awanton ti kas kenka nga antaet nga agbasa iti Iloko. Awanto metten kas ken ni Dominga Manarpaac nga uray Kailokuan, agTagalog. Awanton mamaestra a mangmulta iti ubingna no agsarita wenno agsurat ken agabasa iti Iloko. Usarenyonto ta Englishyo, Filipino ken Ilokoyo a pareparehas, depende iti situasion.”

“Sir, adda la makitak a pagdaksanna.”
“Ana a pagdaksan?”
“Baka awanton ti ag-Ingles iti eskuelaan. Lumaglagkaminton a iti Ingles.”
“Sinti agkuna? Kuna dagiti experto, nasarsarut ti panagsursuro ti ubing iti foreign languagena no agbasa nga umuna iti lengguahena. Kaykayatmo ngarud iti agkumameg dagiti ubbing ngem iti isaritada ti pampanunotenda?”

“Uray iti klasek iti kolehio, sir, palubosak ida?”
“Ne ket wen, a, Uray pay inta klasem ti Ingles no makitamon a marigatanda. Apay, ikarigatanda met ket ti ag-Ingles. Saanka a madanagan. Nasken ti pannakaawat itan iti panangisuro ti pagsasao.

Wen aya, kinuna ti padatay a Saluyot. Anian, anian, nakunana. No koma ta insuroda ngamin idi a kasta.

Addadan iti sentro ti Laoag iti Five Sisters. Limmikoda iti kantona ket tinurongda ti aglaklako iti Bannawag.
“Lima man a Bannawag, kabsat,” kinuna ti padatay a saluyot.
“Apay iyabrotmon aya ti agbasa?” dinamag ti Briton.
“Saan. Idonarko la iti eskuelaan ti uppat. Manipud ita, agsursuroakon nga agbasa iti Bannawag. Dayta dadduma, tapno adda basaen dagiti ubbing a iti eskuelaanda.”
“Wen, nalipatak ti nangibati iti pakalaglagipanda. Ibagam a bayadak ti subskripsionda ti Bannawag iti tinawen agingga nga addaak ditoy.”

Kabigatanna agawiden ti Briton. Sinukon ti padatay a Saluyot iti hotel. Impadamagna a nagpuyat a nagbasa iti Bannawag. Impaipadas ti Briton. Ne ta bimmassiten ti antaetna.

“Kitaem, praktis laeng dayta,” kinuna ti Briton. “No ammom ti agbasa, ammom ti agabasa uray ana a pagsasao, makipada la ket ti sistema ti pannakaisuratna. Dayta ti puntok. No ammon ni Ilokano a basaen ken isurat ken makirinnason iti pagsasaona, ammona ti umawat dita, makabasa ken makaawatto ken makasurat, makirinnason met iti English ken Filipino.”
“Ala, inta ngaruden, sir ta baka maladawka idiay Partas.”

“Agurayka. Daytoy ti resultana tay applikasionmo iti eskolarsip. Nakapasaka. Adda ditan dagiti detalye ti sumaruno nga aramidem.”
“Ala, uray nakapasaak sir, agsubliakto ditoy Ilokos ta tumulongakto iti Iloko.”
“Saan ngaruden. Irekomendarko a mabatikan ditoy Ilokos ta sika ti mangirugi iti kunak a pannakaadal ti Iloko.”
Limmabaga ti padatay a Saluyot. Urayna la naidisso ti nadagseg a bag ti Briton iti nangngegna!

"Haughty Land" Composition by Windy Bacoy, UP DepEd Scholar 

You remind me of Banna

(for mang ariel, now, a citizen of the world)

This infinite ache under the covers
This December visit when mornings are lazy
And it constantly teases me with damp hands
On my damper cheeks.

You remind me of Banna; my town fair-dawned
More alive because you longed of wood-pigeon’s
Mushroom picking season that as remotely
Savage and raw as foreign, sure, frost
On your treasure-chest of vast idioms.
Yet, even I, call this visit only in meanings
I too is slipping strange and stranger
Too is my blood in perspiring, trying rebirth
Even as I live closer to this wanted earth.

I ache most when reeds are quivering
On the fallen stalks of October mornings
I smell of the carabao dung
Impacted on the tail whipped on my trousers.
When September dawn woke me up
The laughing river calls me to the shrimp basket trap;
Smile at the balmy infant morning infested
With breakfast smoke dancing overdone surtidos;
Drive the goat to the stubbles of new light
That bristles shrill calm to drive
The spike against the unity of dewdrops.

These are lengthened musings;
The thrill of chasing beetles on sticky burned-soil
Still dangerous with sugarcane stems,
Or catching them flailing from their birthholes;
Find the fungus-balls on its milky roots
Under the fingers of dalipawen trees.
I recognize the May nights by sheer scent
Of wetted dry damortis unpicked fruits
Hanging on tussles like curled embryos.

Lashed my pabawer among the saplings
Young as the streams that feed the lake with mud
In the ambush of my eager slip-knots tied on stakes
I gather the bloody red look of the bannatiran thrashing
With mercy on pulsating afternoons.
Strike the stream waters three times in superstition
With my fingers expectant of school lunch
After driving the fish-hook peg on soft loamy bluffs
The bait-frog angrily vacillating with the wavelets
To attract the mudfish from its sticky lair.

My back burns in seeding the moist bed
Or gathering the chicken dung decayed with care
To mix it with water in kerosene cans for the planting,
I smell the air of pruned tomato seedlings asking for rebirth
Mixed in threaded fumes of my father’s La Campana;
Floating sexily-belted rice seedlings on blue ditches
Lifting them on mini-cataracts that draw crystal breaths
Or conquering the flood of ooze beneath my feet;
Masters the bamboo harrow teething mud’s breast.

Away from these,
You call these bleeding the psyche, manong
Removal from these native placenta; I too
These are my condemned past in feasting
These, too, are my future failings and walls
Banna is in the mind unfolding like one gayubano bud
Only in my distant hibernatings.
When one picks life among sages of rocks
Often we keep life’s meat in a grain of seed somewhere.

No koma agkanta amin dagitoy…

1
Puypuyoten ti nginabras ti angin ti billiingna
Agtakder ti arapaap a mangkankanta kadagiti dawa
Nga agsagawisiw iti sab-ok ti kapanagan
A pappapatayenen ti kalgaw.

2
Daytoy nakigtot a taraok iti lam-ek
Ken nainayad nga ibabaddek ti linnaaw;
Agsasarita, agwingwingiwing dagiti dawis
Ti nadarupespes iti langit a ruot.

3
Adda met paggaak a bukbukodna ti dapogan
A manglalailo iti ruting, sakbay ti panangdadaelna;
Dagidiay piek a mangringgor iti kanen
Kas agsilamot nga ubbing iti lawlaw ti karaang.

4
Kailiw ti ulimek uray taraudi ti kurengreng
Ti agtugtuglep a gitara a nasipngetan
Agpaparaw nga ayat a naibatog iti gasera
A pagsalasalaan dagiti legleg.

5
Wenno ti ayab ti nawawan a pitupit
A mangsarsarak iti kaasi ti nakaturogen a waig;
Daytoy pay, di maitaguob ni Burbor nga iliw
Nga ikalawikiwna iti isasangpet.

6
Denggem ti uni ti panaltagan iti ikub
Ken daytay agpatayyek a panagtaep ni ikit
Ti babassit a talakitik dagiti madalupo nga irik
Iti sirok ti nakumbidar nga angin.

7
Daytay man agareng-eng a panagkunnot ni buridek
A lallalayan ti agpagunggan nga uriris ti sumipnget;
Agayab ti kabaian iti nagtawataw a kigawna
A sumangpet nga agmulmulmol dawa ti puriket.



8
Kalpasan man ti lailo dagiti apagassawa a ragsak
Tay in-inut nga aglibas a sennaay kalpasan ti saem
Agtanektek dagiti apagmaya pay laeng a saltek
Iti bubongan ti agsursuro a taeng.

9
No koma ta agkanta latta dagitoy iti koro ti ili
Adda koma latta aweng nga ig-igpilan ti Kailokuan;
Ngem iti luek ti samiweng ken pannakaikanta
Agtabon ken maitukit dagiti kansion.

10
Saanko nga ammo, siguro dagitoy dagiti daniw
Ken dung-aw a di pay naidiktar; ti ammok
Lagip ti maysa a barito a mangpuypuyot a sigagar
Iti maudi a billiing a pagay iti kagaramian.

XII. Naggapuakon a nangsenial...

(Pakauna: Nanamentay man met ti sample ti maysa a mannaniw a boses ti panawen, puli ken lengguahena. Ni Pablo Neruda daytoy, mannaniw a Chilean ken Nobel Prize winner. Nnagay-ayamak man nga intranslate. )



XIII Naggapuakon a nangsenial…

Kagapgapuk a nangsenial iti atlas ti bagim
kadagiti kurkurus ti apuy.
Limmasat ti bibigko: lawwalawwa nga agpanggep nga aglinged
Kenka, iti likudmo, mababain, idurduron ti pannakawaw.

Dagiti saritaek kenka iti kadaratan ti sardam,
Naliday ken natalna a munieka, tapno dika koma malmalday.
Maysa a pato, maysa a kayo, maysa a banag iti adayo ken naragsak
Tiempo dagiti ubas, ti naluom ken nabunga a panawen.

Siak a mangay-ayat kenka manipud iti puerto a pagbibiagak.
Salputen ti arapaap ken kinaulimek ti kinaagmaymaysak
Naitangkalak iti baet ti taaw ken kinaliday
Napukawan timek, maul-ulaw, iti baet dua a natalinaay a gondola.

Adda latta mapasag iti baet dagiti bibig ken ti balikas
Maysa nga addaan payak ti billit, maysa nga addan sennaay ken awanan nagan
Kas iti panagubo ti danum manipud iti iket.
Munmuniekak, mabilbilang dagiti agpigpigerger, nabati a tedted.
Nupay kasta, adda latta agkanta kadagitoy aglibas a balikas
Adda latta agkansion, adda latta manguli iti gamrud a bibigko
Ah, tapno makipagrag-oak kenka kadagiti balikas ti ragsak.

Agkantaka, agpuorka, aglibaska, kas iti kampanario nga iggem ti agmauyong
Daytoy naliday a kinaamnotko, ania ti nangbalkot kenka iti namimpinsan?
Inton madanonko ti kaaamakan ken kalalamiisan a pantok
Ti pusok agkitem kas narabiyan a sabong.

Pablo Neruda
Inyiluko ni Joel B. Manuel

Sonnet written late

Night's late but brief bed wands me to sleep
While wind retires to its low dying notes
The dripping dew to the ground it seeps
White moonbeams hide from tanless cloud remote.

I think of you, your face in calm prelude
To a smile suspended in silenced eyes
That beat the breedless bed to solitude
To read the truth bared best in sinless lies.

One moment to violate calm sanctity
And show heart's hurt beneath my pagan flesh
To offer you love's muddied purity
In lieu of youthful, lonely loveliness!

Here are my weepless wounds of love to feel
With just the touch of your heart that heals!



(romantiko a daniw ngem nakalagipak a nangisurat iti daytoy kas panangtungpal iti maysa a kari ken panangikari iti pannakatungpal)

Laoaglaucoma

have you seen them lately
come in your infirmary of dreams
scan the curvature
of their talk
their corneal distentions
of prejudice?

optic fallacy or not
to opaque their bonsaied
eyes; dismal reinforce
the frequency of their dark marks
have you silicon-seen
refraction of their deed
to keratomerize
dull domains?

but here, how
their myopic must;
the defense of verbs and fluid
flash. write, poet, the inquisition
of their divides
and doubts.

the eyeball of time
holds out the leper of gaps
not thought but heart
can ultrasound beyond thought
unveil the retina of might
liquefy glaucomic diopters
of heights.

we cling
more to the implant of next
no enough ambubag of self-
love can; or pack dead mission;
transient though in the culture
of gains-inflict nondescript
pains.

they will wade yet
in the infirmary of our dirt
grope their gravital base
from our mute downcast love
to laser-illumine
the length of their blindness
and then we coherently see
our blue disgusts.


joel b manuel

APROS1 at ARIWENGWENG2: ISANG HETEROGLOSTIKONG PAGDINIG, PAGDAMA AT PAG-ANGKIN SA SENTENARYONG AKDA NI JOSE REY MUNSAYAC

2nd Prize, Gawad Komisyon sa Sanaysay
Komisyon sa Wikang Filipino, Patimpalak sa Pagsulat ng Sanaysay 2004


Sanaysay ni DANIW T. ILI
(Joel B. Manuel)


“Hindi basta itinatapon lamang ang nobelang ito. Dapat kailangan ang napakalakas na paghagis dito.”

-Dorothy Parker (1893 - 1967)
Amerikanang manunulat

“Dalawang paraan ang pagdulog sa isang nobela: Una, puwedeng pag-aaralan ang imahen na inilalarawan ng may-akda. Pangalawa, puwedeng ang buhay mismo ang ating pag-aralan.”
-Benito Pérez Galdós (1843 - 1920)
Nobelista at dramaturgong Español



PINIGIL ko muna ang mga namumuong butil ng likidong himagsik sa gilid ng aking mga mata. Pinigil ko muna iyon bago ko tiniklop ang aklat na nagdurugo na ang bawat pahina dahil sa buhay na tintang aking ginamit sa pag-angkin dito.
Pinahid ko muna ang nagbabagang damdamin na walang gustong dadaluyan kundi sa mga mata ng kaluluwa. Dahil sa pag nagliyab na ang isipan, naglalagablab na ang damdamin, natutupok ang persona na ayaw umalis sa realidad ng mga pahina. Ngunit sa pagkakatupok ng estetika at kamalayan na iyon, nababago ang pananaw, sumisilang ang isang konsepto ng pag-aklas na hindi kayang iluwal ng pagtingin lamang sa realidad sa pamamagitan ng dalawang dilat na mata.

May pangatlong mata ang makata, may pangatlong tainga, may pangatlong damdamin at may pangatlong buhay din. Ang mambabasa ay may pangatlong tainga, damdamin at buhay din. Ang unang mata ay para sa realidad ng mundo, ang pangalawa ay para sa realidad ng imahinasion at ang pangatlo ay para sa realidad ng isinabuhay na mundo. Madalas nararating ng makata ang pangatlong level ng kamalayan; ngunit kung marating na ng mambabasa ang pangatlong level na yon, hindi na pagpasok sa realidad ng akda iyon-isang pagsasabuhay, isang level na ang mambabasa ay naging bahagi na ng akda.
Hindi nga binabasa ang isang magnum opus.

Hindi nga pinapasok lamang ng isang mambabasa “na gustong malinlang lamang, gustong isantabi muna ang pag-aalinlangan at sumakay sa behikulo ng arte ng may-akda.”
Hindi binabasa ang isang magnum opus. Hindi.

Pumapasok ang isang mambabasa at iiwan ang realidad, hindi maupo bilang pasahero ng emosyon lamang; dapat maging karakter siya sa mundong likha ng makata, maging tauhan na nakakarinig ng mga dagundong at pagsabog, mga pag-awit ng batis, mga mumunting bulung-bulongan ng mga dahon. Andoon siyang nagdurugo din ang puso sa mga inhustisiyang pinapanglatiko sa bayan, sa mga kaapihan ng mga sugatang dibdib,
napipiga ang puso sa pagkahiwa ng emosyon ng ili3, isa siya sa mga nagsipagtirik ng mga kandelang tumatangis, isa sa mga nagsipagtaas ng talunasan4 ng mga mahihirap upang tubusin ang kaluluwa ng bayan sa pamamagitan ng kaniyang kayumangging dugo.

Sa isang magnum opus, nabubuhay ang mambabasa doon. Pumapasok siya sa karanasan, dinadama ang mga sag-ot5 at himaymay at binabagtas ang mga landas ng pang-unawang emosyonal at pagkatapos niyon, ipinapasok niya ang karanasan sa kanyang realidad, buhay at sensibilidad. Pagkatapos, isinasadugo, isinasadibdib, isinasa-kaluluwa ang pamumuhay sa akdang iyon. Ang buhay na iyan ay nagiging makatang dugo rin, nagiging diwa ito ng rebeldeng katinuan, nagiging dagundong ng estetikong kamalayan. Mananatili ang mga karanasan na iyon upang maging apros at ariwengweng sa kaluluwa ng sambayanang karanasan.
Isang pakikipagtagpo sa mga anito at anino, mga dukaw6 at mangmangkik7 ng nakaraan, ngayon at bukas ang isang nobela. Ayon kay Bakhtin, ang isang nobela ay isang pakikipag-usap at pag-uusap ng akda, may-akda, at mambabasa sa mga puersa ng historia, kamalayan at sosyedad.

Marami ngang pag-uusap, literal at di literal na naganap sa akdang Ang Aso, Ang Pulgas, Ang Bonsai at ang Kolorum ni Jose Rey Munsayac. Nakiusap nga muna ang mga pangunahing tauhan sina Ento, Kulas, Julia, Maning at iba pa sa kanilang kakayahang maglunsad ng pag-aklas nang malamang inabandona na sila ng kanilang mga pinuno sa kilusan; nakiusap sila sa dati nilang heneral na si Pakong na noo’y galamay na ng mga agongan at naging pinakamatinding kalaban nila. Nang lumaon, nakipag-usap na sila sa pisikal na paraan, yung madugong pakikipag-usap ng mga gerilya na nauwi sa kanilang pagkasawi bilang mga martir.

Humupa ang rebolusyon, napasakamay ni Maning ang pamumuno sa mga nananahimik na rebolusyonaryong ayaw munang makipag-usap sa pamamagitan ng dugo, lumikha sila ng pamayanang tinawag na Bagong Bayan na kung saan lumaki ang mga bagong henerasyon ng mga manghihimagsik na kinabibilangan ni Victoriong anak nina Ento at Julia. Ngunit ayaw matigil ang kasaysayan sa pag-ukilkil, parang madaldal at makulit na bata at muling nabuhay ang aklasan ng pakialaman na naman ng mga negosianteng si Don Chioco at Kabesang Pakong din ang pinamumugaran nilang katahimikan.

Dumating ang pangalawang digmaan at nabuhay ang rebolusyon sa mga taga Bagong Bayan ngunit sa ibat-ibang pangkat sila nasapi, nakulong si Maning sa bansag na collaborator, may nabaliw, may namatay, may pinatay pagkatapos ng digmaan. Napasakamay ni Victorio ang kilusan na ngayon na ay naging pamayanan, lumaya si Maning at bumalik sa dating pugad ng rebolusyon sa Biak na Bato kung saan gusto na ring kamkamin ng mga propitaryo. Sumapit na ang panahon ng mga komunistang kilusan at naulit na naman ang nakaraang naiipit ang bayan. Nagtatapos ang mala-epikong nobela ni Munsayac nang lumisan si Juan Lazaro sa pamayanan at sumapi sa hukbo ngunit naidilat ang kanyang mata na pinapatay niya ang kanyang uri at sa isang demonstrasyon, pinatay niya si Kabesang Duwardong Putol, ang propitaryo na simbolo ng pang-aapi at bumalik siya sa kanilang nayon.

I. ALLUNGOGAN8 at ARIWENGWENG: MGA BOSES ng ILI
Hindi rin basta-basta binibitiwan ang isang sentenaryong epiko ng pasakit at pagmamalasakit, isang panitikan na may makamasang lasa, isang metapora ng pag-aklas na nababalot sa taginting at dagundong at ariwengweng ng mga salitang di kayang paslangin ng hilaw at puting kapangyarihan at pagmamalabis.

Kayat nang tumimbuwang na ang matabang katawan ni Kabesang Duwardo sa lansangan ng buhay na rebolusyong pinangalanan at pinahalagahan ng mga hinuthot na kamalayan, bumangon na ang aking budhi at dumaloy ang mainit na luha ng aking pakikibaka rin, ang aking pagbunyi sa aking pagsapi sa kilusan ng mga puwing na katulad nina Ento at Kulas, Maning, Victorio, Juan Lazaro at Julia, mga walang pangalan at walang dambana at walang monumentong martir na hindi nalagay ang pangalan sa mga aklat ng ignoranteng kasaysayan o sa mga bibig ng makakalimuting kabataan.

Nalagay nga sila sa isang aklat na hindi lamang nobela ng pagtubos sa bayan kundi isang kronika ng pagwawasto na may tangkang isulat muli ang kasaysayan ng ating rebolusyon- hindi sa punto de bista ng mga tinitingalang persona ng pag-aklas kundi sa kamalayan ng mga huthot, mga nakurapay9, napanglaw10 na talagang dapat sanang magtamasa sa mga ani ng rebolusyong pambansa. Sa wakas, nalagay sila diyan.

Pinakinggan ko sa kahuli-hulihan ang “bakit nga ba ganon?” na naging tanong din na walang kasagutan mula puno hanggat dulo ng mga markadong tanong nga mga markadong tao sa mga markadong sandali na kailangan ang kanilang bisig para sa pakikibakang siklo ng ating kasaysayan. Pinakinggan ko ang “Sasama ka ba? Sumrekka11?” Tanong yon sa mga mangurkuranges12 na kaluluwa na yinurakan pa ang kaunting dangal, inapi ang kakaunting kalintegan13, at babangon yan na parang kalansay ng paniningil, babangon iyan at kakapit sa mga anino at anito ng rebolusyon, maging Katipunan, maging Santa Iglesia, maging Colorum, maging Huk, maging NPA o ano pa man na tawag sa mga malkontentong bahagdan ng lipunan.

Para na ring sinabi ni Munsayac na walang katapusan ang rebolusyon hanggat wala pang kasagutan sa mga tanong na iyon. Hanggat bingi ang kasaysayan, bingi ang kinabukasan sa mga kayumangging katanungan at kayumangging hinaing, daratal din at daratal ang mga lapian ng mga maliliit, lapian ng huthot upang hanapin ang ili ang kanyang “babassit a darepdep14”. Yan palagi ang sagot ng bayan at kasaysayan sa mga tanong ng akda at may-akda at mambabasa.

Pinakinggan ko rin at nadama: napakahirap ang mangmang, napakahirap ang walang pinag-aralan, narinig ko iyan sa mga balanang hinamak ng paglansi at pagsasamantala at nakita kong ariwengweng ito ng mga episodo ng kasaysayan: tinig ito ng mga mumunting Andres Bonifacio, isang alingawngaw ito ng laitin ni Daniel Tirona sa isang pagpupulong sa Tejeros noong Marso 22, 1897 si Apo Andres Bonifacio nang sabihin ni Tirona na komo hindi abugado si Supremo Andres ay hindi dapat umupo sa napakataas na tungkulin ng Direktor ng Interyor.

Punung-puno ng kaluluwa ni Apo Andres ang akda ni Munsayac; hindi ka puwedeng manirahan doon sa akda na hindi mo mapakinggan ang kahit munting tinig nito -- ang pag-aalangan sa isipan ni Ka Ento nang mawalan ito ng lider dahil sa pag-abandona ng kasamahan. Si Ka Ento na tumayong isang munting supremo, supremo ng mas maliit ngunit hindi kailangang mas mahinang Katipunan; dahil ang kahinaan ay isa lamang sa mga relativistikong pagtawag, isang panangnagan o panangbuniag15 na lumalabas na sangkap ng estratehiyang propaganda.

Andoon ako at palagay ko, narinig ko rin ang boses ni Emilio Jacinto, mas walang pangalan nga lang, mas walang pangalan kundi lang Sarhento Kulas na nagsasabing: “Humayo kayo mga kapatid. Maging punla kayo ng rebolusyon sa kapatagan, maging liwanag kayo sa kadiliman,” habang nililisan ng mga rebolusyonaryo ang kabundukan upang mamuhay ng tahimik? at mapayapa? sa kapataran. Hindi ito pag-amin ng pananahimik kundi isang paghamon ng pagpaparami at pagpapalakas ng kilusang ipinaglihi sa kinabukasan. Sumasagot ang bayan at ang pakasaritaan16 sa dagundong na ito at noong panahon ng kasagsagan ng mga NPA tunay ngang napakarami nila at halos maimpluensiyahan ang tatlong bahagdan ng ating bayan.

Masasabi ngang kasaysayan ito ng madlang paghihimagsik ngunit hindi pa rin nakaiwas si Munsayac sa paglikha ng mga personang humawig ang tinig-buhay nila sa mga dakilang persona ng himagsikan. Hindi kinakapos si Munsayac ng tauhang tulad ni Trining na mamarapatin nating tawaging si Gabriela, si Julia na naging asawa ni Kapitan Ento na anino rin ng butihing Gregoria de Jesus. Maski hanggang ngayon, hindi maipagkakaila ang papel ng armadong pag-aklas na ginagampanan ng mga babae-mga amasona17, o soldadera18 o guerillera na nagbibigay ng kulay at buhay at romansa sa usaping pag-agaw ng kapangyarihan sa kamay ng iilan at mayayaman.
Bagamat ang kamalayang Filipino ay muling isinatitik ng dayuhan upang piliting pawalang-lugal ang mga babae sa labas ng sagumbi19, sa labas ng dapogan20, sa labas ng indayon21, nakita nating sa kasaysayan pala ay kawangki ng lalaki ang babae, kapisi-ti- puso22, kaparagpag23, kabinnukot24; sa pagtatanim man ng butil ng pagkain, sa pagtatanim ng buhay, o sa pagpupunla ng himagsikan!

Pagkapasok ko pa lamang sa realidad ng akda ni Munsayac, sinalubong na ako ng mga napakalakas na pagsabog ng mga tinitimping gurruod25 ng mga huthot, gurruod na bumitak at tumuhog sa nobela mula simula hanggang wakas. Kulog ito at kidlat na nanggagaling hindi mula sa langit kundi sa lupa, mga sangasangang kidlat na umuukit ng mga mumunting tilamsik ng apoy na hindi mas madilim kaysa punong-bahagi nito. Samakatuwid, ang kulog na mga ito ang pinakamalakas na sigaw ng akda, mas malakas pa kaysa pisikal na sigaw nina Bonifacio at mga tauhan ng punitin nila ang kanilang mumunting katapatan sa España sa mga nagbubuntunghinigang mga burol sa Pugadlawin na kaugnay din ng pag-iisip ni Kapitan Ento:

“Ang Katipunan ay tayong mga mangmang at walang-pinag-aralan; tayong mga mahihirap na magbubukid…ang Republika ay ang sandatahan ng mga edukado at may pinag-aralang mga indio.”

Hindi lang ngayong salinglahi mapapakinggan ang mga ariwengweng na yan. Hindi na. Inaangkin na ng makabagong Filipino ang kasaysayan na nakasulat sa mata ng kayumangging dikta, dadagundong na yan sa panitikang unti-unting hahanguin sa pagkakalublob sa putikan ng maputing mapanglinlang na lente ng kronikang kinasawsawan ng mga dayuhan. Iyan ang sagot ng bayan.

Nararapat ding sabihin at igiit na may pinakatampok na tauhan ng akdang sentenaryo ni Munsayac na aking nakadaop-kamay at kinasama sa pakikibaka: si Kamangmangan na kung minsan ay nakapanggayak na katulad ni Kahirapan, nina Kahuthotan at Magbubukid at Trabahador. Sila ay mga walang mukha, walang pangalan, walang kasaysayan, o inagawan ng kasaysayan; silang tauhan dito na “pumipirma lamang sa pamamagitan ng ekis, tatak-daliri lamang kung lumagda;” silang walang kapangyarihan na karakter na “pumapasok sa kusina” ng sosiedad, hindi sa “harapan, sa may balkonahe” ng ili o pagilian26. Si Kamangmangan ay isang umili27 o agat-pitak28 na ginagawang “sangkalan” at sa pag-aagawan ng kapangyarihan, si Umili na walang uuwiang ili ang “gagawing piyon at pambala ng kanyon!”

Iyan ay pagmamasid na karugtong din ng pagmamasid ni Karl Marx, at manapat pang sabihin nagsasalita si Marx sa akda hindi sa mga bibig ng mga pilosopo at dalubdunong kundi sa mga bibig ng mga maralita, mga maralita na nakakadarama kung ano ang damdamin ng pakikibahagi sa “tunggalian ng mga uri.”

Sa isang akda tungkol sa isang bansa, sa isang bansang nabuhay sa isang akda, lalabas at lalabas ang mga propeta, mga sugo ng sao29, sugo ng buhay na verbo upang panatilihing buhay ang isang simulain. Naging propeta ng bayan si Maning, tagapagbigkas ng mga kaisipang mas malaki kaysa sangkatauhan, mga sao na nagtayo ng bagong pamayanan. Duguan ang kanyang mga sao, mga natitirang kronika ng himagsikan nina Ento at Kulas at Julia na gustong isiksik sa mga kabataang punla ng nahihimlay na pag-aklas. Naging kayumangging Moses si Maning, nagtayo ng mga toldang kubo sa kaparangan ng kabundukan at binuhay ang kanyang kawan hindi lamang sa bigas kundi sa buhay na sao ng Diyos.
Mula sa nakaraan, sumasagot ang Lumang Tipan sa usaping iyan. Sa pagsipat ng paglaganap ng pamayanang Israel, naunang pinuno ang mga haring-heneral tulad nina Saul at nang nalipol na ang mga kaaway at namumuhay sila ng tahimik, sumunod ang mga pilosopo at matatalinong hari tulad ni Solomon. Ito ang naging balabala30 ng nobelista sa puntong ito, ang kaniyang naging padron mula sa pakikibaka hanggang sa pamamayapa ng himagsikan.

“Mapagkakamalan na isang Kristong katutubo,” sabi naman ng may-akda sa batang si Victorio, ang Anak ng Bayan habang nagpakuha ng larawan sa bumisitang peryodista na si Rafael. Kristong katutubo nga at hindi nag-ingat si Munsayac sa pagsasabi niyan, Kristong katutubo na hinihintay ng madla na magkakalag sa kanila sa kahirapan, sa kawalang kapangyarihan, Kristong gagamot sa pagkabulag ng masa, sa leproso ng sosiedad, sa palsy ng ili. Kristong hahati sa tinapay ng kabuhayan, upang walang maramihan at walang mawalan. Kristo itong ang mukha ay tagumpay, tagumpay ng lahing inapi, tagumpay ng mahihirap at karamihan. Hanggang ngayon, tulad ng pangalawang pagpunta ni Kristo sa lupa, hinihintay pa rin natin si Victorio na magtagumpay sa simulain ng himagsikan. Anak siya ng Bayan, nagdede siya sa mga dibdib ng karalitaan, dibdib ng mga aspirasyong taga-lupa.

Sa kalagitnaan ng mga dagundong ng pakikibaka, sa pusod ng mga alingawngaw na ayaw humupa, may tinig pa rin ng katotohanan, may tinig na gusto kong paniwalaan na tinig mismo ng may-akda sa loob ng kanyang hinawan na mundo ng tunggalian at pag-aagawan ng kapangyarihan. Ito ay ang tinig ng peryodistang si Rafael, isang mapagtanong, mapagtanto at may malikot na mata ng katotohanan. Naging kasangkapan siya ng pakikisawsaw sa digmaan ng mga grupo ng lipunan.

Malinaw ang pagkakalikha ni Rafael sa akda-upang bigyan ng propaganda ang kilusan, upang bigyan ito ng bibig at dila na katulad din ng pagkakaroon ng bibig at dila ng Rebolusyong Pambansa sa pamamagitan ng Propaganda Movement. Sa huli, rin, naging malamig na yelo ang pakikitungo ni Rafael sa kilusan, isang pagtatagumpay ng panahon, pagtatagumpay ng pagbubusal sa kanya pagkatapos na mahalal siya bilang kasapi ng Asemblea. Sa malas, hindi rin sila nagkakaiba kay Atty Dante Ilestrisimo na hating-pusong tumulong sa kilusan dahil nga nagagambala ang kanilang pagkaidlip sa indayon ng kapangyarihan, pinakinggan nila ang madilim na duayya31 ng pamahalaang walang ginawa kundi akitin ang mga lider ng kilusan at iwanan ang mga maliliit na gagawa pa rin ng mga “rebolusyon kanila naman!”

Kagaya nina Ento, Sebyo, Maning at Julia, sino ba ang hindi matatakot sa ungol at ngisi ni Philip, ang hindi makapagsalita ngunit pinakamakulay na tauhan ng nobela ni Munsayac. Si Philip na isang animal ang pinakamabagsik na nilalang na naimbento ni Munsayac na tumira sa kanyang prosa, ang pinakasolido at pinakaabstraktibong representasyon ng pagiging aso na dayuhan ang ilan sa mga Filipino; ngunit kailangan si Philip ay mapunta doon una, sa literal na level ng pag-angkin-literal na nanggaling ito sa Japan at simbolikal na naggaling sa dayuhang bansa.

Pulidung-pulido na pag-aasawa ng realidad at ang semiyotika ng asong sa huli ay kinayang igupo ng mga pulgas, mga maliliit na nilalang na mabibilis magtago sa kakapalan ng balahibo, mga huthot din na rebolusyonaryo na nagtatago sa mga nayon o kabundukan, kakagat ng mga pang-aambus at saka mabilis na sasalisi, magtago sa mga balahibo ng bayan. Kakalmutin ni Philip ang kanyang balahibo upang alisin ang mga pulgas ngunit ang kanyang sarili ang sinusugat; pilit na kakalmutin ang mga balahibo ng bayan upang alisin ang mga lehitimong rebolusyunaryo na ngayon ay binansagang bandido; ngunit nasasaktan ang bayan dahil sinasakal ng militaria ang aktibidades ng madla.

Maganda ngang pagmasdan ang mga bonsai na mumunting representasyon ng kagubatan, ang kanilang balibali at nakurapay na puno, mga maliliit na sanga at maliliit din na dahon. Sila ay hindi mga simbolo lamang dito, sila man ay tauhan, mga tauhan na aking narinig bagamat hindi nagsalita, nadama ko sila, kahit wala silang mga mata na pintuan sana ng kanilang kaluluwa. Gusto nilang kumawala din, nang mabuhay na malaya. Bonsai nga ang gustong mangyari ng makapangyarihan, ang kanyang dunong at mga kamay ang magdidikta ng paglago at usbong ng mga dahon.
Nagsasalita ang mga bonsai at sumasagot ang pakasaritaan ng binonsai na bansa sa kanila!

Talagang makapangyarihan ang taong nakapagbobonsai lalo na kapag ang ili mismo ang naging halaman na binobonsai, lalo na kung ang mga umili mismo ang ginuguntingan ng kanilang paglago, kung ang mga bisig ng sambayanan ang binabali upang umayon sa anyong gustuhin ng makapangyarihan. Isang arte ang pagbobonsai, isang masaklap na arte ng pagkadiktadura, isang baliw na arte na dapat ibasura Hindi isang arte ang pagbobonsai, yan ang narinig kong lihim na komentario ng may-akda. Yan ay sa literal at semiyotikal na lebel.

Noon pa man, binonsai na ang ating bayan, hinubog ayon sa arte ng mga mapuputi, hinugis ayon sa korte ng kanilang estetikong kahangalan, ang kanilang imperyalistang balabala, ayon sa kanilang ekonomikong pagdama. Hindi ba’t ang pagkamkam ang isang lupain at pagsupil sa isang lumalagong kabihasnan ay isang pagbobonsai, isang pagkitil sa usbong ng kalikasan? Unang tapyas ng gunting ng pagbonsai sa atin ang pagparito ng mga Kastila at pinakialaman ang kapuluan ayon sa dikta ng Kastilyehong agenda. Isang magastos at mahabang proseso ang pagbonsai sa isang bayan, uusbong at uusbong ang mga rangaw32 ng kalikasan; ang mga rebolusyon ng dahon at ugat at kailangan mo ng matalas na gunting na mga guardia sibil at espia at alambre ng krusipiho at krus na hawak ng mga prayle upang mananatiling naaayon sa gusto mo ang bonsai na bayan.

Nakawala nga iyon at lumago ng konti nang pangalawang tapyasin ng mga Amerikanong agongan33 ayon naman sa kanilang konsepto ng pagbobonsai. Naging gunting nila ang edukasyon at naging alambre ang demokrasia, at ipinipilit na iyon ay kanilang pamana sa kayumangging kamalayan. Kung tutuusin nga sana; isang aksidente ng kronika na “pinamanaan” tayo ng demokrasia, ngunit magiging insidente sana ng kasaysayan na magkakaroon tayo nito. Malinaw sa mga unang dokumento at proseso ng pamahalaang rebolusyon ng ating ninuno na demokrasia nga iyon, demokrasia sa ating mga mata at hindi sa mata ng mga tagapagbonsai na agongan!
Sa isang mambabasa, isang elemento ng leyenda ang muling “pagkabuhay” nina Julia at Ento, ang pagkawala ng kanikanilang bangkay at pagtira nila sa isang yungib sa Susong Dalaga. Ngunit mas naging leyenda ang nangyari kay Juan Lazaro, ang pinakahuling supling ng himagsikan nang lumisan ito sa bukid at sumapi sa militaria upang tumugis at pumatay hindi sa mga talagang kaaway ng kanyang uri kundi sa mismong uri ni Juan Lazaro. Natulig siya at sa huli, nakita ang tunay na kalaban niya, ang uri ni Kabesang Duwardong Putol. Sa huli, nakiusap ang kasaysayan sa kanyang kamalayan at naunawaan niya: ang mga kaaway ay hindi mga riningiad 34 na paa ng mga magbubukid kundi ang mga buy-ong35 ng mga propitaryo!

Nang naisaisip ni Juan Lazaro na ayaw niya sa bukid, nagkaroon siya ng krisis ng pagkatao, nagkasakit siya ng malubha tulad ni Lazaro sa Bagong Tipan. Nang pumasok sa hukbo ng bayan si Juan Lazaro, yun ay isang kamatayan niya, kamatayan ng kanyang espiritu, kamatayan ng kanyang simulain, pagpikit ng kanyang mata sa katotohanan, pagtiklop ng kanyang mga pandama sa masa. Masasabi din nating sa isang saglit, namatay ang isang pag-aklas.

Dumilat muli ang mga mata ni Lazaro at nakita ang katotohanan, nabuhay muli ang kaniyang pag-aklas, pumanumbalik ang kanyang ipinahiram na espiritu nang iumang niya ang kanyang baril kay Kabesang Duwardong Putol. Si Juan Lazaro ay isa sa mga malalaking enigma ng nobela, isang kamatayan at isang pagkabuhay na nagsisilbing alingawngaw ng pagkawasak at pagbuo, paghimlay at pagbangon, pagtulog at paggising. Dagundong ito ng kamatayan at pagkabuhay, isang muling apirmasyon sa pananampalatayang malawakan na may buhay pagkatapos ng lahat.

Nararapat ding sabihin na ang Lupang Hinirang, ang Ina a Daga36 ay isa rin sa mga pinakatampok na tauhan sa nobelang ito. Siya ang naging biktima ng pamimilit dito, pagyurak sa kanyang sagradong dangal, ang pagsira ng kabundukan at kalikasan dahil sa kagustuhan ng mga propitaryo. Hindi siya nakaimik, ngunit nang lumuha na siya, maraming buhay ang inutang ng kanyang pagluha.

Sinipat ko si Kabesang Pakong, dinama ko ang kanyang pulso at pintig at tumimbuwang ako sa kanyang kalakihan, kung baga sa Jurassic Period, isa siya sa mga pinakalaking Brontosaurus na nabuhay sa nobelang Munsayac na ito. Mas malaki kaysa kaniyang matipunong katawan ang kanyang kasalanan sa madla, hindi ko masisid ang duplikasyon at panlilinlang na ipininta ng may-akda simula pa sa umpisa hanggang sa kaniyang kahuli-hulihang eksena. Koloniyal na Filipino na mala-diyos ang asta, nagsasalita siya upang sabihin niya sa madla ang malaki, maputi at makadayuhang kaluluwa niya, na kaluluwa din ng ating bayan. Nakipag-usap sa historia si Kabesang Pakong, autoritatibo, mataas, matayog, parang nakalulon ng asador. Sumagot ang bayan sa kanya ng isang pisikal at moral na leksiyon na maiintindihan lamang ng isang kaluluwa na bininyagan sa pagkahayup.

Ipininta siyang diyos sa simula, naging diyos-diyosan, naging tao, naging animal sa huli, naging personipikasiyon ng kaaway na gustong pagtagumpayan ng rebolusyon. Isa ito sa mga pinakamura at pinakarumaldumal na ironyang ingrediente ng nobela- ang pagbulusok ng pagtingin ng mga tao sa isang ipinalagay nilang diyos, sinampalataya at pinagsilbihan, pagkatapos nga ay silain, lapain sila; isang aso na walang pinagkaiba sa asong dayuhan na kanyang alaga.

Mabagsik din si Kabesang Duwardo, nakita ko ang panlilisik ng kanyang mata habang isinisigaw ng mga taumbayan ang hindi na dapat isigaw, ang kanyang kawalan ng ari. Isa iyon sa pagpapamukha sa kanya na lumalaban na ang mga babassit, hinihiya siya dahil alam nila ang kaniyang kahinaan, iginigiit ng ili na ang malakas ay mananatiling may kahinaan at ang kahinaan na iyan ang magpapabagsak nito. Dahil nakipagdayalogo siya sa karahasan, sumagot ang pakasaritaan ng karahasan.
Ito ang mga ariwengweng, mga heteroglossia –maraming boses ng kasaysayan, lipunan, psyche, identidad, pagkatao ng Filipino sa Filipinong rebolusyon na nag-uusap-usap o nagsasalita sa mga tinig ng nakaraan, ngayon at maski bukas.

II. PAG-ANGKIN ng INTERPRETASYON, INTERPRETASYON ng PAG-ANGKIN
Kung minsan, lumalabas ako sa akda na dungisan, pawisan, luhaan, duguan, gutaygutay, sumisigaw, naghuhuramentado! Lumalabas ako sa aking realidad na isang anino ng aking karanasan, nanlilisik ang aking mga mata, napipiga ang puso, naaagnas ang kaluluwa! Nakikipag-usap ang akda sa akin at sumasagot din ako!

Nagmumura ako sa aking kaliitan at kawalan ng kaimudingan37 sa mga pangyayari, sinisisi ko ang sarili na isinilang sa maling panahon o sa tamang panahon ngunit maling konteksto. Bakit nga ba ganun?

Ngunit kailangan ko munang lumabas upang buuin ang aking pag-angkin sa buhay, sa karanasan na aking natanggap sa loob ng ili, at pagilian at tignayan38 na linikha ng may-akda. Salamat, makata at pinatira mo ako sa mga bundok at yungib at burol at kapatagan ng pakikibaka, ng pagpapasakit, ng pagdurugo ng mga kapatid sa bayan sa mahaba-haba ding panahon.

“The workers have nothing to lose but their chains! They have a world to gain.” Iyan ang pamosong pagwawakas ni Karl Marx sa kanyang Communist Manifesto. Ang mga katagang yan ay humantong sa mga pahina ng akda sa isang binago at pinasantong konteksto ng pakikibaka, isang kayumangging depinisyon ng Komunismo.

Nakasaad ang estetiko ng pakikipagdangadang ng nobela sa estetiko ng komunismong kilusan, komunismo ng mga mababa, hindi ang komunismo na pinamumunuan pa rin ng mga pangulong partidista na nabibigyan pa rin ang mga pinuno ng pagkakataon na mang-api sa mga umili. (Dito, napakababa ang pagpapahalaga ng mga Marxistang estado sa pagbubuwag ng politika at burokrasia at maski si Marx mismo ay nahiya rin dito, at sa kanyang kamatayan sinabi niya: “I am not a Marxist!”)

Malinaw na naintindihan ni Ento ang akem39 ng mga mahihirap sa tunggalian ng mga uri nang kanyang ipaliwanag na “ang mga mahihirap at mga magsasaka ay parang mga martilyo at karit” na ginagamit ng mga asendero upang “umani ng tagumpay at kapag nakagapas na ay ibabalik na sila sa dati.”

Ngunit ang katuparan ng Komunismo na ito ay para sa mga umili, dikta mula sa kataastaasang dimensiyon, ay sinagot ng isang maka-Bibliya at makataong pamamalakad na pinamunuan ni Maning na nagsasabi:

“Kapag inangkin mo at kinamkam ang higit sa iyong pangangailangan, tiyak na may mawawalan, tiyak na may mapagkaitan. Dapat nating hatiin ng pantay-pantay sa lahat ang biyaya ng Panginoon.”

Kung may kilusan na naging komunista at bantog una pa man, ito ay ang kilusan mismo ni Jesus. Isa itong komunismo ng pagbibigayan at pagmamahalan. Tinipon-tipon ni Jesus ang kanilang mga ari-arian nilang magkakasama sa isang supot-kaban ng konting kayamanan. Hinati ni Jesus ang tinapay ng buhay upang pakainin ang lahat, hindi ang iilan.

Umalingawngaw ang ehemplong iyan, madidinig at maisasabuhay sa akda, dahil nga ito ay kasaysayan ng mga nakurapay, napanglaw na nagkakaisa upang bumuo ng pamulinawen40 na pagkakaisa laban sa mga babaknang at may-pinag-aralan; mga amoy-putik laban sa mga amoy-siudad.

Kayumangging Israel ang aking nabuo sa pamayanan ni Maning: tumira ako sa mga toldang kubo sa kagubatang parang; nakinig sa sermon ng isang komunistang Melchisedec na kung tawagin ay Maning lamang; nakipagtanim ng malaya at masaganang palay, mais at balatong at nakipagsilid ng ani sa “isang kamalig na yari sa batong silyar.”
Nilikha ni Munsayac ang Utopiang Bagong Bayan hindi lamang isang instansiya ng aspirasyong amoy-lupa para sa idealistikong pamayanan, ito ay isang pananglibas41 sa realismo ng pamayanang puno ng katiwalian, butas, katauhan at kamunduhan. Lumikha ng may-akda ng isang nobela na nagtangkang sumulat muli at magwasto sa ating pakasaritaan, ngunit sa nobelang iyon, andoon pa rin ang realidad ng ating pakasaritaan kayat napilitan siyang lumikha ng pamayanan at ideal sa loob mismo ng katha upang matakasan ang mga bagahe ng katotohanan na sapilitang dinala niya sa akda.

Hindi ako naniniwala na mas mabuting sinulat ni Munsayac ang kanyang akda na isang nobela kaysa sinulat niya ito na isang epiko. Subalit sa katunayan nga, naging mas epiko pa ito ng sulatin niyang nobela! Samakatuwid, makikita natin na sa nobela na porma ng pagsulat na minana natin sa mga dayuhan, nandoon pa rin ang mga mala-epikong elemento ng ating kurditan42. Samakatuwid, lumikha si Munsayac ng epikong-bayan ng rebolusyon!

Una sanang naging tauhan ni Munsayac sa epiko ang katauhan ni Nakurapay, isang huthot na walang saplot kundi ang kahirapan at kamangmangan, me anting-anting ito tulad ni Ento, hindi tinatablan ng bala o gulok ngunit tinatablan ng pasakit ang kaniyang pusong tumatangis. Si Nakurapay sana ay anak nina Lupa at Langit, nabuhay sa gatas ng Susong Dalaga… Pero yan ay iba nang opus.

Ang kababalaghan na elemento ng epiko ay unang namalas ng malantad na may anting-anting si Ento, nang malibing si Julia sa parang at nawala ang kanyang bangkay at nakitang pumunta sa isang yungib sa Susong Dalaga at doon nanirahan. Sumunod doon si Ento pagkatapos na mabitay ito at mawala din ang kanyang bangkay nang ililibing na lang sana sa sementaryo. Doon, sa yungib na yon ay nanirahan ang mga naging pinuno ng rebolusyon, mga matatatag at matatapang na lider ng pambansang aklasan. Subalit sa huli, pati na rin ang sagradong bundok na iyon ay tatangkahin agawin ng mga mayayaman, isang premonisyon na kahit pa sa pamamahinga, gusto pa ring gambalain ng mga propitaryo ang pagkahimlay ng mga manghihimagsik at pinaghuhusga. Para na ring sinasabi na sa kamatayan, wala pa ring pagpapantaypantay!

Mala-epiko din nang kalagan ang lupaypay nang bangkay ni Kapitan Ento at humingi ng kapatawaran ang berdugo mula sa bangkay- isang pagsasadulang katulad ni Dimas sa patay nang Tagapagligtas ng lahi.

Sa kabilang dako naman, isang masa ang mga nakurapay sa paghingi ng katuparan mula sa itaas; nang lumakad sila ng paluhod, may dalang kandilang pula-isinusumpa nila ang lupang dinilig ng duguang pawis at pagkatapos ay kinamkam ng mga propitario, “halos magputik sa luha ang lupang Buenavista. Sa dami ng luhang pumatak , ay naghunihan ng mga palaka!”

Nakaugat ang akda sa malaking puwersa ang bayan, ang ili, ang umili. Si Umili ay isang higanteng natutulog, isang higanteng ayaw pagalawin ang buong katawan upang itaboy ang mga anito at anino ng pagkadusta at pang-aapi. Si Umili na kung minsan ayaw makiusap sa kanyang sariling budhi, sa kanyang konsensiya.

Napatunayan nating malakas si Umili. Itinago ng mga umili ang mga gerilyero, sina Ento, Kulas, Julia. Nagkaisa ang mga umili na amponin at angkinin ang pangkat ng mga magpapalaya sa kanila. Matatapang ang mga umili, buong luob sa pakikipagkapuwa, pakikisuyo, pakikidalamhati. Naiwan sa Ka Telong at ang kabiyak na hagupitin, imbestigahan ng mga konstable pagkatapos patigilin si Julia-sinasabi nila na “hindi na kami mahalaga sa pagkakataong ito, ang tagumpay ng rebolusyon ang mahalaga.” Pinatutulog at pinapakain ang pangkat sa mga baryo-baryo, nagmaman-man at nagiging espiya sa mga Amerikano. Pinatira rin ng mga umili ng Bagong Nayon ang mga nalalabing rebolusyonaryo na naging komunista na at pati sila ay pinatay ng mga konstable ng PC.
Itinuturing nating pinakamadamdamin, pinakapuno ng emosyon ang mga sandaling pinasuso si Victorio sa isang ina na nagngangalang Saling; isang pakikisuyo na naging malaganap habang nagtatago ang pangkat ni Ka Ento. Pinasuso ang bata sa suso ng bayan, isang napakalakas na metapora at simbolo na ang umili ay dapat magbigay ng katas ng pag-asa para sa tagumpay, isang konting kontribusyon sa pagkakatubos ng lahi! Kinarga rin ng bayan si Victorio sa mga paglalakbay ng pangkat, isa pa ring metapora ng pagsasabalikat ng mga simulain, mga batang simulain, bantayan ito at palakihin at sa bandang huli ay ngingiti ang tagumpay, kakaway, magsasalita sa lengguaheng gustong marinig ng puso ng bayan.

Isang sigaw o dung-aw43 na walang titulo kundi kalayaan ang maririnig mo sa bayan lalung-lalo na nang malaman ng bayan na nahuli na si Kapitan Ento, isang dung-aw ng katapangan na umaabot pa hanggang sa pagmamalabis. Ang dung-aw ng bayan na yan ay umabot sa kanyang kresendo nang mapatay si Sarhento Kulas, isang kalunus-lunos na eksena nang tinugis si Kulas pagkatapos ng madugong labanan sa Bulak; nasukol ito sa ilog at nasugatan at sa mismong tubig namatay na tila “Kristong nakapako sa tubig.”

Kasama ng ili ang panahon sa pakikipagluksa sa eksenang napakadakila siguro sa pelikula: ang mga taumbayan na nagdadala ng kingki at ilaw-bagyo upang tanglawan ang ilog na kinalulutangan ng kayumangging martir ng pinaslang na adhika; sumunod ang mga umili nang kaladkarin sa lupa ang patay nang gunita ng Katipunan, pataas sa paso; nalaglag ang bangkay at hinila pa rin, nasabit ang baro sa mga siit, napunit ang gris na uniporme at susunod na napunit ang balat, hanggang sa mga himaymay na himaymay din ng nagluluksang kalangitan; himaymay din ng inaba at inalipustang bayan; himaymay din ng ininsultong karapatan at ipinagkait na dangal!

Isa pang mala-epikong eksena ang sumunod nang itirik ng mga umili ang kanilang mga kandila at sulo sa dinaanan ng bangkay ni Kulas, isang pagtitirik ng sumpa at pagdadalamhati ang pag-iilaw sa landas ng yumaong himagsik. Hindi iisa ang namatay sa pagkamatay ni Sarhento Kulas, namatay ang mga piping pangarap, mga namumuong, liwanag ng pinadilim na kaluluwa, mga butil ng ibinitin na dukhang piging na dadaluhan lamang ng mga mangurkuranges.

Inipon ng mga tao ang bawat natuklap na balat, buhok at balat, tulad ng pag-ipon ng mga sentimientong pinakulo sa galit, tulad ng pag-ingat sa mga mamahaling pingki ng pagbangon na walang kinikilalang katapusan kundi pagkasilang lamang. Kasama ang ili sa pagluluksa at pagbuburol kay Kulas, kasama ang malakas at higanteng ili na ayaw maging pagilian ng pagkabahala.

Isa ngang ili na hindi makuhakuha ang kanyang momentum sa anumang gagawin. Tunay nga kaya ritong tayo ay bansa ng talangka, hindi lamang sa paghihilahan kundi sa pagsulong at kapagdakay pag-urong. Simula pa lang ng akda, nakita na natin ang ripgas44 ng lakas ng Katipunan, ang alingawngaw ng paghati-hati na sinasagot na rin ng ating pagkapangkat-pangkat bago pa man daratal ang mga pusasaw45 sa ating mga dalampasigan; pagkahati-hati na sinamantala ng mga pusasaw ng gamitin nila ang mga tiga-Makabebe sa mga pag-aklas sa Luzon at lalo na ng dakipin si Apo Miong. Si Magalat, si Silang, ay ipinapatay sa mga Filipino ng mga pusasaw; ginamit ang mga Lutaw o Samal laban sa rebolusyon ng polo sa lupaing Bisaya. Marami pa, marami pa.

III. ISTAYLISTIKONG PAGSIPAT
Kung musika ang katha at isang kompositor si Munsayac, hindi tayo magkakasala kung tawagin natin siyang kompositor ng mga poliponikong martsa. Martsa ng rebolusyon. Martsa ng pag-aalinlangan ng mga maliliit. Martsa ng historiang malaki at maliit. Martsa ng kuwentong bayan na bayan ang nagkukuwento. Martsa ng pagsulong na dulo pa rin ay hinaing. Martsa ng kamatayang makahulugan, o kamatayang naghahanap pa rin ng kahulugan. Martsa ng pagbabagong maraming dahilan. Martsa ito ng dangadang, ng wayawaya, ng ili, ng umili!

Masarap pakinggan ang martsang iyan. Lalo kung andoon ka mismo, mismong sa awit na iyan ay nakipanirahan ka sa indayog ng mga panitik, sa panitik ng mga lirika, sa tempo ng naiibang oyayi para sa pagsilang ng bagong bayan.

Dumadagundong ang estilo ni Munsayac, iyong tipong tinitiktik muna ang mga kataga, pagkatapos, lakasan, lalakasan at bibilisan hanggang guguho na ang emosyon ng kanyang mambabasa. Inuulit niya ang mga salita at linya at nagmistula itong mga alingawngaw sa pusod ng kamalayan, pumapasok sa mga ugat ng pandama, sasakay sa dugo ng pagkilos, kikiwalin ang kaisipan at gulantangin ang puso upang sumagot din!

Karaniwan, walang apeliyedo ang mga tauhan, wala silang identidad na pinagmulan, walang masyadong komentario ng autor kung ano ang kanilang pinanggalingan; si Ento ay nananatiling Ento hanggang mabitay siya na nalantad na siya pala ay si Crisanto Flores. Pumasok ako sa rebolusyon ngunit hindi ko natandaan ang mukha ni Ento, nakabalot ito palagi ng kawalan ng ilustrasyon, hindi ko nalaman ang kanyang edad, ang uri ng kanyang mata, ang kanyang ilong. Hindi sila nasabi at nananatiling “sinumang rebolusyonaryong Kapitan lamang,” si Ento. Si Kulas ay Kulas lang mula simula hanggang wakas. Si Julia ay Julia din, si Victorio ay mabuti pa at binigyan ng kaunting deskripsiyon na angkop- Kristong katutubo.

Hindi mahalaga ang mga panlabas na deskripsiyon sa akda. Mas mahalaga ang mga poot at pagdurusa at aspirasyon at kaisipan, kasama na ang kabayanihan ng mga mumunting persona na nakipag-usap sa kasaysayan sa pamamagitan ng kanilang dugo at kabayanihan.
Isinasalaysay ang akda sa malawakang omnisiyenteng kamalayan, sinusundan ang kilos ng mga rebolusyonaryo at kung minsan, bumibitiw upang maglaladlad ng kaunting tabing na isang intelehenteng pagbasa at interpretasyon ng kasaysayan. May tatlong aklat ang nobela, ang unang aklat ay nagsimula sa pagkadakip ni Aguinaldo at nagwawakas ng mapatay sina Ento at Kulas. Nagsisimula din ang pangalawang aklat nang ipasiya ni Maning na manahimik muna ang rebolusyon at nagtatapos ito nang matapos ang Pangalawang Digmaang Pandaigdig. Nagsisimula din ang pangatlong aklat pagkatapos ng digmaan at nagtatapos sa panahon ng mga komunista. Sa loob nang panahon na iyan, nasundan na ng nobela ang kronika ng himagsikan at isang pangkat ng manghihimagsik sa kanilang pagdaan sa pakasaritaan mula sa Katipunan hanggang sa kasalukuyang panahon.
Samakatuwid ng mga merito ng nobela, nagtataka ako sa piniling pamagat ng may-akda. Isa ngang pagpupugay sa inilagay na mga metapora: ang aso, ang mga pulgas, ang mga bonsai, at ang mga kolorum ang staccatong pamagat ngunit mapapansin na mas lalong napakagandang titulo ng maikling katha noong dekada 60’s at 70’s ito. Kahit na hindi sana nalagay ang aso, ang pulgas, pumili sana si Munsayac ng titulong mas maigsi. Puwede dito ang salitang ‘bonsai’ o ‘kolorum’.

Isang bahagi ng nobela ang bumabagabag sa akin, ang bahaging pagkadakip ni Kapitan Ento. Bakit hindi na nagdala ng kahit isa lang na kasama si Kapitan Ento nang pumunta sa bahay ng kanyang kamag-anak? Dahil mahigpit ang mga konstable at kung mag-isa lang siya, hindi kaduda-duda? Nararapat ba yung nag-iisa ang isang mailap na labuyo ng kagubatan at masusukol sa isang pook? Mukhang napakaduda ang pangyayaring ito at masasabi nating minadali ng may-akda ang pagkahuli ng insurekto. Isa ito sa mga instansiya ng literatura na “makikita ang daliri ng lumikha sa kanyang obra.”

IV. ABSTRAKSION / KONGKRETISASYON
Tunay ngang napakalakas na panggargari46 sa mga alagad ng sining ang hiling ng panahon upang lumilok ng mga walang kamatayang obra na isang sagot, isang pagpuno, isang pagwawasto, isang alingawngaw, o isang reaksion sa mga puersa ng historia, sosyedad, kamalayan ng tao. Sa mga sandaling malaki ang motibasyon, tumatayo ang mga makata ng bayan upang bumigkas ng mga epikong hinugot sa dibdib ng pagilian at gagawin ang mga salitang agua bendita ng kamalayan.
Gusto kung tingnan Ang Aso, Pulgas, Bonsai at Kolorum ni Jose Rey Munsayac na isang pakikipagdayalogo sa isang lipunan, isang pakikipag-usap na may layon na hilingin ang muling pagkasabi ng mga katagang masakit ngunit nabitiwan na, muling pagbigkas ng mga salitang hindi karapatdapat, mga salitang umagaw sa honor ng bayan at naglagay ng madlang rebolusyon sa perspektibo ng pagiging mang-aagaw lamang.

Gusto kung pakinggan ang mapaghamon na boses ni Munsayac. “Sabihin mo ulit?” yan ang pakikinig ko, isang paghahamon sa mga pusasaw na puersa ng lipunan upang bawiin nila ang kanilang dikta at mapolitikang lengguahe at panangnagan, bawiin nila ang tawag nilang bandido, remontado, kolorum, sakdal, huk, NPA, komunista sa bayan na naghahangad lamang na mabigyan sila ng kaunting kaimudingan sa lipunan na pinapagalaw ng pera, dunong at binayarang karangalan.

Tunay ngang mabisa ang politika ng panangnagan sa ating lipunan, isang panangnagan na naglilihis sa historia upang parating agawan ng karapatan ang mga babassit, mga puwing, agawan sila ng bantayog at bandila, agawan sila ng ng kahit kaunting pakalaglagipan47, kaunting dangal na ihaharap nila sa kanilang angkan na daratal. Napakasakit yan, isang mangmang na binawian ng pangalan, isang bayan na napugotan ng ulo, nawalan ng pagmumukha.

Matulis ang pagkakasabi ni Munsayac na ang kanyang isinulat ay isang radikal na paglilihis sa landas ng kontemporaryong pakasaritaan. Isang makapal na bagong litanya ng bautismo ang isinulat ni Munsayac o kung hindi man isang bago ngang inkantasyon para sa pag-alis ng mga an-anito48 ng pakasaritaan. Gugulgolan49 nito ang bayan sa mga umaga pang hindi pa nasisilang, aalisin ang mga dukaw, sa pamamagitan ng mga ikkis50 at dung-aw ng pag-aklas nina Ento, Julia, Kulas at Juan Lazaro at oyayi ng kumukulong pananahimik nina Maning at Victorio, upang ang ili ay magiging ili ng dukhang bantayog, ili ng mga babassit na karangalan, ili ng huthot na dangal! Hindi na ang maka-pusasaw na pagilian na binonsai nina Kabesang Pakong o Duwardong Putol o Don Chioco.

Sa puntong doon hindi na babawiin ang kagitingan sa mga babassit na tunay na may-ari niyon. Hindi na aagawin ang kronikang nilikha nila. Hindi na sila pupugotan ng kadakilaan.

Sana, balang araw, titiklopin din ng mga anak ng madla ang aklat ni Munsayac pagkatapos na basahin iyan. Titiklopin din at sasabihin na may ngiti: “hindi na nangyayari ito ngayon!”

Ngem kaano a maaramid dayta nasantuan a tagainep ken nalidem a parmata?51



(Dispensarenyon, gayyem roy, kakadua, ta ne, nayabay met dagiti numero kadagiti balikas nga Iloko idinto ta superscriptda koma. Diak impan ti glosarionan, paganusanyo pay laeng, he he)